Ο ψυχιατρικός κοινοτισός

Οι αποτελεσματικοί ψυχοθεραπευτές είναι κατά κανόνα χαρισματικά άτομα. Σπάνιες περιπτώσεις. Όμως ακόμα πιο σπάνιες είναι οι περιπτώσεις, όπου το έργο του χαρισματικού θεραπευτή υπερβαίνει το άτομό του και γίνεται Μέθοδος, Σχολή, Θεσμός.

Ο Γιάννης Τσέγκος ανήκει στην κατηγορία των δεύτερων. Εκ Σοφάδων ορμώμενος, σπούδασε ιατρική στα πανεπιστήμια Θεσσαλονίκης και Αθηνών, Νευρολογία και Ψυχιατρική στο πανεπιστήμιο του Λονδίνου, όπου και απέκτησε την διδακτική, κλινική και ερευνητική εμπειρία, που του επέτρεψε να κινηθεί σε όλο το πεδίο των σύγχρονων πρακτικών της ψυχοθεραπείας.

Διαγνώσας τα θεραπευτικά πλεονεκτήματα του συνδυασμού Ομαδικής Ανάλυσης και Θεραπευτικής Κοινότητας, εισήγαγε και ανέπτυξε τις πρακτικές αυτές εν Ελλάδι από το 1978 και κυρίως από το 1980 με την δημιουργία του Ανοιχτού Ψυχοθεραπευτικού Κέντρου και των εν αυτώ θεραπευτικών, εκπαιδευτικών και ερευνητικών Ινστιτούτων. Το βιβλίο του, «Ο ψυχιατρικός κοινοτισμός. Στάσεις και Αποστάσεις στο Σύγχρονο Ψυχοθεραπευτικό Γίγνεσθαι», από τις Εκδόσεις Αρμός, είναι ένα απόσταγμα μακράς θεραπευτικής, ερευνητικής και εκπαιδευτικής δραστηριότητας. Δραστηριότητα που υπήρξε εν πολλοίς καινοτόμος και δημιούργησε «ελληνική σχολή» στην ψυχοθεραπεία.

Το βιβλίο είναι συγχρόνως μια γλαφυρή κατατοπιστική εξιστόρηση  των βασικών τάσεων και φάσεων στην εξέλιξη της ψυχοθεραπείας στον δυτικό κόσμο.

Η θεματολογία του

Το βιβλίο μιλά για τον «ψυχιατρικό κοινοτισμό», ως σύστημα ψυχοθεραπείας και ταξινομεί, προς διδακτική και συμβουλευτική χρήση, τις σχετικές βασικές γνώσεις. Ακολουθώντας την ιστορική οδό, παρουσιάζει το αντικείμενό του κατά την εξέλιξή του από τον 18^ο αιώνα ως σήμερα.

Κατ’ αρχάς εκτίθενται τα διάφορα θεραπευτικά μοντέλα. Ακολουθεί η γεννεαλόγησή τους, μαζί με τις αναπόφευκτες περιπλανήσεις και παραπλανήσεις, ένθεν και εντεύθεν του Ατλαντικού. Κυρίαρχες είναι οι δύο αγγλοσαξωνικές σχολές του ψυχιατρικού κοινοτισμού, οι επικεντρωμένες αντίστοιχα στο κολεκτιβιστικό-δεσποτικό και στο ατομοκεντρικό-δημοκρατικόπρότυπο. Περιγράφονται οι αντιφάσεις τους, τα πλεονεκτήματα και τα ελαττώματά τους, επισημαίνονται τα προβλήματα που θέτει η πόλωσή τους, και από την ανάλυσή τους προκύπτει, ως εφικτή διέξοδος, ένα τρίτο μοντέλο: ο  εμπρόσωπος κοινοτισμός. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με την συζήτηση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η εμπρόσωπη θεραπευτική κοινότητα, ως «Ενδιάμεσος Θεσμός», μεταξύ της Οικογένειας και των Μεγάλων Θεσμών.

Είναι αδύνατο φυσικά να διεξέλθω εδώ όλα τα ζητήματα που θίγει το βιβλίο. Θα περιοριστώ μόνο σε δύο απ’ αυτά. Το ένα αναφέρεται στις έννοιες και τους ορισμούς. Και το άλλο στην ακροφιλική παθολογία, από την αντιμετώπιση της οποίας εξαρτάται η θεραπευτική αποτελεσματικότητα του Ενδιάμεσου Θεσμού.

Έννοιες και ορισμοί

Το αντικείμενο της Ψυχοθεραπείας προσεγγίζεται ως απόκλιση συμπεριφοράς από τον ισχύοντα πολιτισμικό κανόνα. Και περιλαμβάνει το φάσμα των αποκλίσεων, τις οποίες η Ψυχοθεραπευτική κατόρθωσε να αποσπάσει από τις παραδοσιακές κατηγορίες της αμαρτίας και του εγκλήματος και να τις προσδιορίσει ως ψυχική ασθένεια, χρήζουσα θεραπείας.

Στη βάση αυτή και προ του διλήμματος, αν η ψυχική ασθένεια είναι αποκλειστικά ατομικό πρόβλημα, ή αντίθετα αποκλειστικά κοινωνικό, η κοινοτική ψυχοθεραπεία απαντά πως είναι και τα δύο συγχρόνως. Το πώς ακριβώς είναι ακόμη αντικείμενο πρωτόλειων προσεγγίσεων. Η Θεραπευτική Κοινότητα δεν έχει βρει ακόμη μια αυτοτελή – μη εκλεκτικιστική- θεωρητική θεμελίωση. Τα διάφορα μοντέλα της φέρουν ακόμη την προσωπική σφραγίδα των χαρισματικών εμπνευστών τους.

Η εμφάνιση της Θεραπευτικής Κοινότητας, ως ψυχιατρικής μεθόδου, συντελείται κατά τη διάρκεια της μεγάλης υποστροφής του δυτικού κόσμου από τη φιλελεύθερη ατομοκρατία του 19^ου αιώνα στον ολοκληρωτικό κολεκτιβισμό του 20^ου αιώνα, η οποία και βοήθησε τη μετάθεση από την «υγεία του ατόμου» στην «υγεία της κοινωνίας». Η κοινοτικο-θεραπευτική ειδικά ιδέα, που μας ενδιαφέρει εδώ, ήταν πως η «υγεία της κοινωνίας» εξαρτάται όχι από την «υγεία του ατόμου» αυτοτελώς, αλλά από την υγεία των μικρών ομάδων και την ποικιλία τους. Η μελέτη προσανατολίστηκε έτσι στη σχέση ατομικού – συλλογικού, στο πλαίσιο της εξωψυχιατρικής (φιλοσοφικής) προελεύσεως παραδοχής, ότι το συλλογικό δεν είναι «απλώς» το «άθροισμα» των μελών του, αλλά «κάτι παραπάνω», - όπως και αντιστρόφως, ότι δεν είναι κάθε ατομική «ιδιορρυθμία», σώνει και καλά, αναγώγιμη στα «χαρακτηριστικά» της ομάδας. Στην κατεύθυνση αυτή άρχισαν να μελετώνται τα Ομαδικά Δυναμικά και να ανευρίσκονται θεραπευτικά γεγονότα απροσπέλαστα από μοντέλα, βασισμένα στις συνηθισμένες προσεγγίσεις. -Τις δυαδικές (γιατρός – ασθενής) και τις ομαδικές, αλλά κολεκτιβιστικές (εξουσιαστικά δομημένες υπό την δεσποτεία της ιατρικής αυθεντίας).

Κοντολογίς: Αν η Ψυχιατρική θέλει να είναι αυτό που εννοεί η λέξη, τότε δεν πρέπει να αναζητήσει το «αντικείμενό» της στο «άτομο», ούτε στην «ομάδα», αλλά στα γινόμενα στον «χώρο» των μεταξύ τους σχέσεων. Δηλαδή, στους κώδικες που δομούν τη δράση.

Ορισμός: Θεραπευτική ή Εκπαιδευτική Κοινότητα είναι μια μέθοδος ψυχοθεραπείας και εκπαίδευσης, η οποία με σαφήνεια, υπευθυνότητα και ευελιξία, κινητοποιεί και χρησιμοποιεί το υγιές και πραγματικό τμήμα του Εγώ, τόσον των θεραπευομένων και των θεραπευτών, όσον και των σπουδαστών και εκπαιδευτών, με σκοπό και την προσωπική εξέλιξη, αλλά και την εύρυθμη λειτουργία του χώρου των σχέσεων, επιδιώκοντας να αποκομίσουν όλοι το μέγιστο σε γνώσεις και εμπειρίες, βασισμένων στο σχετίζεσθαι και την συνεχή εναλλαγή ρόλων.

Ακροφιλική παθολογία

Η Θεραπευτική Κοινότητα είναι ένας ενδιάμεσος θεσμός μεταξύ Οικογένειας και Μεγάλου θεσμού.

Οικογένεια: Σκοπός της είναι η αναπαραγωγή, η ανατροφή, και η αποκατάσταση των παιδιών. Η γλώσσα της είναι άμεση. Ως συλλογική μορφή είναι ιεραρχική, με την ιεραρχία γονιού – παιδιού απομειούμενη συν τω χρόνω σε ισότητα και εν συνεχεία αντιστρόφως αποκαθιστάμενη στο μέτρο που –αναπόφευκτα- οι γονιοί καταλήγουν ανήμπορα γερόντια. Είναι το τριεπίπεδο (παππούδες – γονείς – παιδιά) χρονοκύτταρο του βιώσιμου Μεγάλου συλλογικού: του Πολιτειακού. Η οικογένεια προσφέρει στο άτομο την πρώτη μορφή κοινωνικής δομής και ιεραρχίας. Προσφέρει την αναγκαία θαλπωρή. Οι δεσμοί της λειτουργούν σαν καταφύγιο και ψυχικό αποκούμπι. Είναι δομή χάριτος, διεπόμενη από αγάπη, ντροπή, αλλά και ενοχή.

Μεγάλος θεσμός: Απρόσωπος. Διαμεσολαβημένες σχέσεις μεταξύ τυποποιημένων αλγοριθμικά κατανεμημένων ρόλων και όχι προσώπων. Ιεραρχία, εξουσία-υποταγή. Η αμφισβήτηση της εξουσίας είναι αδύνατη, λόγω καταστατικής απουσίας διαλόγου. Ανασφάλεια. Άγχος ανόδου στην ιεραρχία. Ανταγωνισμός: ίντριγκα, υπονόμευση, διαβολή. Ισχύς – κατίσχυση. Ενδημική νόσος: ο ιδρυματισμός. Ο σκοπός του Μεγάλου θεσμού είναι διττός: α) κοινωφελής β) ιδιωφελής (επιχειρηματικός, συντεχνιακός, κλπ.) Παραδείγματα Μεγάλων Θεσμών: Κλειστές Θεραπευτικές Κοινότητες, Νοσοκομεία, Πανεπιστήμια, Κόμματα, Στρατός, Δικαστικό Σύστημα, Οικοτροφεία κλπ. Η λειτουργία τους εννοείται αδιάλειπτη.

Η Θεραπευτική Κοινότητα, ως Ενδιάμεσος θεσμός, συνιστά θεραπευτική διέξοδο, λόγω του ότι εδράζεται σε πρακτικές αντιστάθμισης α) της υποβάθμισης της οικογένειας, η οποία παράγει άτομα ανώριμα, δίχως στοιχειώδες εσωτερικό σύστημα αυτορρύθμισης των παθών, με υπανάπτυχτο σθένος και β) της υποκατάστασης των προσώπων από τους ρόλους τους στους Μεγάλους Θεσμούς, η οποία συντρίβει το πρόσωπο και το σθένος του, υποκαθιστώντας το με την ισχύ που προσπορίζει ο ρόλος.

Η εν λόγω αντιστάθμιση, είναι εφικτή, διότι η Θεραπευτική Κοινότητα λειτουργεί στο παρόν, ως κοινότητα αδιαμεσολάβητων ισότιμων σχέσεων, όπου οι θεραπευτές και οι θεραπευόμενοι, οι εκπαιδευτές και οι εκπαιδευόμενοι, εισέρχονται ως πολίτες, δηλαδή μετέχοντες κρίσεως και αρχής. Ικανοί δηλαδή να εξέρχονται από τη διάκριση ρόλων θεραπευτή / θεραπευόμενου, εκπαιδευτή / εκπαιδευόμενου, διάκριση που αναιρεί την εμπρόσωπη σχέση. Και όλα αυτά, διότι ο σκοπός της Θεραπευτικής Κοινότητας είναι ακριβώς, η δημιουργία συνθηκών ενδυνάμωσης του σθένους και ελάττωσης της ανάγκης του ατόμου για ισχύ.

Από τον σκοπό της, ως αντισταθμιστικού Ενδιάμεσου θεσμού, η Θεραπευτική Κοινότητα παλεύει σε κάθε της βήμα με την Ακροφιλική παθολογία. Η θεραπευτική αποτελεσματικότητά της απειλείται από τις αυθόρμητες τάσεις υποστροφής στα δύο νοσογόνα Άκρα: Το ντάντεμα-χάϊδεμα (Οικογένεια). Και τη δίψα για ισχύ (Απρόσωπος Θεσμός).

Η προληπτική αντιμετώπιση της Ακροφιλικής παθολογίας περιλαμβάνεται στην καταστατική σχεδίαση της Θεραπευτικής Κοινότητας: Η θέση της μέσα στην πόλη να είναι μακριά από Μεγάλους Θεσμούς. Να έχει διοικητική αυτονομία. Να είναι αυτοχρηματοδοτούμενη. Να προβλέπει: Περιοδική λειτουργία Ομάδας Όλων και Ομάδας Προσωπικού (Ευαισθησίας). Συρρίκνωση ρόλων. Εμπρόσωπες σχέσεις. Κανονισμό αρχών – κουλτούρας. Συλλογική κριτική - αλλαγή λειτουργικών κανόνων κατά τακτικά διαστήματα. Δημιουργία ταυτότητας, μέσω αλληλεπίδρασης μεταξύ κανονιστικής συνείδησης, θεσμίσεων, επεξεργασίας της εμπειρίας, καθιέρωσης εθίμων και τελετουργιών. Εκμετάλλευση κινητικότητας με ενεργοποίηση και εμπλοκή όλων, ως προς τις θεραπευτικές και εκπαιδευτικές διαδικασίες και ως προς την εναλλαγή ρόλων και υπευθυνοτήτων.

Το Ανοιχτό Ψυχοθεραπευτικό Κέντρο συνελήφθη και σχεδιάστηκε ως τέτοιος Ενδιάμεσος Θεσμός: Ως αυτοχρηματοδοτούμενος, μη κερδοσκοπικός Οργανισμός. Επιμελώς κρατημένος μακριά από κράτος και επιδοτήσεις. Και επίσης μακριά από διαπλοκές με το φαρμακολογικό κατεστημένο της αγοράς. Θεσμός ανοιχτός, μη αδιάλειπτης λειτουργίας, με ειδική δόμηση του λειτουργικού χρόνου.

Υπό την έννοια των ανωτέρω προσδιορισμών το Ανοιχτό Ψυχοθεραπευτικό Κέντρο προσφέρεται ως εναλλακτική πρόταση στις δύο κυρίαρχες (και ήδη χρεοκοπημένες) μορφές: τον ψυχιατρικό κρατισμό και την ψυχιατρική ιδιωτεία. Και ήδη προσγράφει στο ενεργητικό του αξιοσημείωτο θεραπευτικό έργο, στατιστικά ποσοτικοποιημένο και ποιοτικά διαφοροποιημένο. Αξιοσημείωτο ακόμα και στις λεγόμενες «βαριές παθήσεις», όπου η θεραπεία είναι εν γένει μακρόχρονη και οι επιδόσεις πενιχρές.

Επίλογος

Η ψυχική νόσος προσεγγίζεται ως αποκλίνουσα συμπεριφορά. – Αποκλίνουσα, εννοείται, από τα κυρίαρχα πρότυπα, στην εκάστοτε φάση εξέλιξης του νοηματοδοτικού σθένους τους. Όσο αυτά υφίστανται η ψυχική ασθένεια επιδέχεται ορισμό και η ακροφιλική παθολογία συγκεκριμένη αντιμετώπιση.

Ερωτήματα: Δεδομένου ότι η απόκλιση είναι αναγνωρίσιμη στη σχέση με τους δύο ακραίους θεσμούς. Τι γίνεται σε συνθήκες κρίσης-κατάρρευσης των ακραίων θεσμών; Εκεί όπου τα παλιά πρότυπα έχουν καταπέσει και νέα δεν έχουν ακόμη εμφανιστεί; Χάνει η ψυχική α-σθένεια το μέτρο της; Αν όμως η κατάρρευση προκληθεί από τη γενίκευση της απόκλισης, τότε τι γίνεται; Η απόκλιση καθίσταται πρότυπο και η πριν ψυχική υγεία λογίζεται πλέον ως ψυχική ασθένεια; Όπως, mutatismutandis, συμβαίνει ήδη στις ΗΠΑ και τις άλλες «αναπτυγμένες» χώρες!

Τα ερωτήματα αυτά είναι επίκαιρα, διότι η κατάρρευση του νεωτερικού προτύπου βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη. Ήδη διανύει το στάδιο του μεταμοντέρνου – παθητικού μηδενισμού: Ναι σε όλα μέσα στο τίποτα. Τα θεραπευτικά αποτελέσματα ακόμα και σ’ αυτές τις συνθήκες, είναι ίσως μια ενθαρρυντική ένδειξη, ότι ο ψυχιατρικός κοινοτισμός ίσως προσεγγίζει ένα  οντολογικό, κατά βάθος,  μέτρο της ψυχικής ασθένειας.

Είναι τα γενέθλιά μας

Σαν σήμερα ,το 2007,ο +Ι.Σπιτέρης και η ακολουθία του ,δημοσίευσαν ενα βρωμερό κείμενο στην Καθολική,όπου με αποκαλούσε "απατεώνα " και 'αλλα πολλά και την Εκκλησία μας μια σχισματική Εκκλησία της Αγγλίας.
Βέβαια αμμέσως κατάλαβε το λάθος ο τότε Διευθυντής της Εφημερίδος ΚΑΘΟΛΙΚΗ Αρχιμανδρίτης Στέφανος Μαραγκός ,αφού με δικό του μήνυμα ξεμπρόστιασε τον Σπιτέρη,μας ζήτησε ταπεινά γραπτά και προφορικά συγνώμη.
Ο Σπιτέρης πιο κομψά και με το δειλό στόμα άλλων συνέχεισε το έργο του και είναι αυτοί οι ιερείς τους Ασημάκης,Κεσκίνης ,κλπ.Αλλά για αυτούς δεν ασχολούμαι ,ανθρωπάκια και κακόμηροι είναι,πνιγμένοι στη δειλία τους .
Σας ζητώ την προσευχή σας ,για αυτούς,ώστε ο Επουράνιος Πατέρας που τα βλέπει αυτά να τους συγχωρέσει.
Επιτέλους ας καταλάβουν όλοι αυτοί ότι η εποχή των φονιάδων Ιεροεξεταστών έχει περάσει.
+Γεώργιος Παπαθανασίου
Αρχιεπίσκοπος

Αναρωτιέμαι !

Τι είναι αυτό που τόσο λάθος είναι.
Γιατί η Αγία ΄Εδρα αργεί τόσο στην επιλογή των νέων επισκόπων,όταν αυτοί έχουν υποβάλλει τις παραιτήσεις των συμφώνως με το Κ.Δ,στην ηλικία των 75 ετών?
Και όταν αποφασίσζει γιατί τοποθετεί και πάλι Επισκόπους κοντά στην παραίτηση ?
Μήπως δεν έχει διαθέσιμους?Η Επιλογή του Σεβασμιωτάτου Νιν στηνΕλληνόρυθμη Κοινότητα είναι ένα παράδειγμα ,και νέος στην ηλικία και μορφωμένος στην Βυζαντινή κουλτούρα ,και άξιος.Παρα ταύτα είναι Ισπανός.Τι γίναν οι ΄Ελληνες ?
Τι άραγε μπορεί να συμβαίνει στην παραπέουσα Καθολική Εκκλησία ,στην Εκκλησία των γερόντων,και του κακού ψυχισμού?
Μήπως λείπει η Θεία Χάρις ?Δεν μπορώ να το πιστέψω.Μήπως τα πολλά αμαρτήματα ,αυτών των Ιεραρχών,που βίωσαν τα σκληρά μεταπολεμικά χρόνια μέσα στη φτώχεια και την εγκατάλειψη?Δεν μπορώ να το κατανοήσω.Αυτό που καταλαβαίνω είναι αυτος ο κληρικαρισμός,,ο δεσποτισμός και η ανικανότητα.΄Ομως σε ίντριγκες συκοφαντίες ,και μίσος είναι πρώτοι και παίρνουν άρριστα .Και έχουμε αρκετά παραδείγματα για αυτούς.
΄Ομως αυτοί έφυγαν και τους έμεινε ένας και θα φύγει και αυτός και αυτός θα ξεχασθεί ,όχι όμως οι πράξεις του.Και τάχω γραπτά ,τα ανομήματά τους.
Η Ελληνική Καθολική Εκκλησία ,τελικά δεν είναι Εκκλησία γιατί το ποίμνιο σε Ελληνες είναι μικρό ,άρα είναι απλά Καθολική Εκκλησία.Η λειτουργία της μίμησης του προτεσταντισμού και η αμφίεση των κληρικών ,ο Θεός να βάλει το χέρι του.
Ο ψυχικός τους κόσμος ?κατάφορος καταπιεσμένος και άθλιος.Αξιοθρήνητοι.Τους βλέπεις με οίκτο.Μόνοι τους μέσα σε καταθλιπτικά πρεσβυτέρια ,άπλυτοι μερικοί απ΄αυτούς,με περίεργη συμπεριφορά.,προσπαθούν να κάνουν μια λειτουργία με ποίμνια πάζλ και που τελικά κανείς δεν καταλαβαίνει τι του γίνεται.
' Ομως αυτή η Εκκλησία είναι μεστή πλούτου.Πάμπολλα διαμερίσματα ,ακίνητα μαγαζιά,περίλαμπρους ναούς κλπ.Και ένα ποίμνιο πάμφτωχο.
Και τι να πείς σε αυτούς που ρωτούν είναι πολυθεϊστική η Καθολική Εκκλησία δηλ.έχει δύο Θεούς ,Τον Επουράνιο Πατέρα και των φρικτό Μαμμωνά ?Τι να απαντήσεις ?Απλά κατεβάζεις τα μούτρα σου.
Και έχει και το συμπαθή κατα τα άλλα Πάπα,που μας μιλάει για την φτώχεια.Μα δεν το ακολουθεί το Ευαγγέλιο,μήτε το παράδειγμα του Αγίου Φραγκίσκου .
Πούλησε τα όλα  Αγιε Πατέρα και δώστα στους φτωχούς,τότε θα γίνεις ΄Αγιος στην πραγματικότητα.Σήμερα η Αγιότητά  σου είναι τύποις και μόνο
Σήμερα είσαι ένα καλό προϊόν των δημοσίων σχέσεων.
Είναι μας λένε Φραγκισκανός ο Επίσκοπος Σπιτέρης και Παπαμανώλης .Που τον βρήκαν τον Φραγκίσκο,μέσα στον πλούτο ?Δεν γίνεσαι έτσι Φραγκισκανός Μοναχός.Αλλού αυτά.
Δεν θέλω να μιλήσω και για τους Ανατολικούς ,εκεί μια από τα ίδια και χειρότερα.
΄Οπου να κοιτάξεις χρήμα πλούτος ακόμη και στίς πιο μικρές Εκκλησίες,πρώτα το χρήμα μετά το χριστιανικό καθήκον
Συμπέρασμα : ΄Ολες αυτές οι Εκκλησίες ,είναι Χριστινικές χωρίς ΧΡΙΣΤΟ
Με μεγάλη λύπη για τα γραφόμενα
+Γεώργιος Παπαθανασίου
Αρχιεπίσκοπος

Ρόμπερτ Μακέημπ

Η ζωή παίρνει μερικές αποφάσεις ερήμην μας. Και στην περίπτωση του τότε εικοσαετούς Αμερικανού Ρόμπερτ Μακέημπ, που ήρθε στην Ελλάδα στα μέσα της δεκαετίας του ’50 με μια Rolleiflex κρεμασμένη στον λαιμό, το ταξίδι δεν κράτησε δέκα ημέρες, όπως είχε προγραμματίσει. Ούτε διήρκεσε ολόκληρο εκείνο το καλοκαίρι, τελικά. Εξήντα συναπτά χρόνια μοιράζει τον χρόνο του ανάμεσα στη Νέα Υόρκη και τη χώρα που αγάπησε με πάθος.

Καθισμένος απέναντί μου σε ένα καφέ στην Πλάκα, σκέφτομαι πως είναι λάθος να τον αποκαλούν φιλέλληνα. Η αλήθεια είναι ότι η ψυχική του σύνδεση με τον τόπο μας είναι τόσο ριζωμένη, που είναι απλώς ένας «Ελληνας» που γεννήθηκε αλλού. Βέβαια, όπως συμβαίνει στους παράφορους έρωτες, ο Ρόμπερτ Μακέημπ αναγκάστηκε να πληρώσει τίμημα βαρύ. Πρωτογνώρισε και φωτογράφησε τα νησιά και την ενδοχώρα μας, πολύ πριν από την έλευση του μαζικού τουρισμού. Εστρεψε τον φακό του στους απλούς ανθρώπους του καθημερινού μόχθου που ζούσαν ακόμα στην παρθένα φύση. Κοινότητες και χωριά που διατηρούσαν την πατρογονική γνώση της παραδοσιακής γεωργίας, της αλιείας, των δεσμών οικογένειας και ενός εσωτερικού σεβασμού προς τον ξένο, που ήταν χιλιάδες χρόνια παλιός, ίδιος με αυτόν που εμφύτευσε στην ελληνική ψυχή ο Ξένιος Δίας.

Αργότερα, ο φωτογράφος βίωσε την καταστροφική αλλαγή, που οδήγησε την Ελλάδα σε μεγαλύτερο ΑΕΠ και πολύ «φτωχότερους» κατοίκους. Μονοπάτια ασφαλτοστρώθηκαν, παραλίες τσιμεντώθηκαν, η δόμηση κατάπιε ολόκληρα βουνά και τα rooms to let εξαΰλωσαν την ομηρική φιλοξενία. Μια πορεία ανεπίστροφη, που ίσως να μπορούσε να είχε γίνει μέσα από άλλες διακλαδώσεις. Ο Ρόμπερτ Μακέημπ περισσότερο από κάθε άλλον αποτύπωσε για πάντα την Ελλάδα της στέρησης που είχε όνειρα για το μέλλον, μια ακατάβλητη πίστη ότι τα πράγματα θα βελτιωθούν. Μια χώρα με «ξυπόλυτη» αξιοπρέπεια που βάδιζε προς τα μπροστά με βήμα ταχύ. Μήπως έφταιξε η μεγάλη μας ανέχεια που μας ώθησε συλλογικά να καλύψουμε το τραύμα της φτώχειας με αλόγιστη ανάπτυξη; τον ρωτώ στην αρχή της κουβέντας μας.

«Ενδεχομένως να είναι έτσι»απαντά. «Θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Θέλοντας να ευχαριστήσω έναν εστιάτορα, του οποίου είμαι χρόνια πιστός πελάτης, αποφάσισα να του κάνω δώρο μία αφίσα από μια έκθεση που είχε φωτογραφίες μου από την Κίνα και την Ελλάδα. Φιγουράριζαν από την μια, κάτι καλοντυμένα Κινεζάκια και από την άλλη, δύο ηλιοκαμένα, κουρεμένα –με την ψιλή– Ελληνόπουλα του ’50, που ήταν ευτυχή, χαμογελαστά, αλλά ξυπόλητα. Ο φίλος μου αντέδρασε: «“Δεν μπορούμε να το βάλουμε στον τοίχο μας αυτό. Κοίτα τα παιδιά που δεν έχουν παπούτσια..."» λέει στην «Κ».

Το παρθενικό ταξίδι

Πώς να ήταν άραγε το παρθενικό του ταξίδι στα μέρη μας, κάτι που πρέπει να έχει εντυπωθεί μέσα του με μεγάλη ενάργεια; «Θυμάμαι το 1954, όταν ήρθα πρώτη φορά εδώ» μου λέει. «Η αλήθεια είναι ότι δεν είχα κανένα σχέδιο να σας επισκεφθώ, αλλά σκόπευα να περάσω το καλοκαίρι στην Αμερική. Όμως ο αδελφός μου που θα ερχόταν στην Ελλάδα για να δει έναν φίλο του, κατάφερε να μου βρει ένα τόσο φθηνό εισιτήριο που πείστηκα να τον συνοδεύσω με το πλοίο μέχρι το λιμάνι της Χάβρης και από εκεί με τρένο στη Βενετία και ύστερα με πλοίο για τον Πειραιά. Ήταν το βαπόρι “Αχιλλεύς” που είχε ναυπηγηθεί από τους Ιταλούς ως μέρος της πολεμικής αποζημίωσης προς τη χώρα σας. Περάσαμε από την Κέρκυρα και ύστερα από τον Ισθμό με προορισμό την Αθήνα. Πήγα κατευθείαν στην Ακρόπολη, όπως καταλαβαίνετε. Αυτό που μου έκανε μεγαλύτερη εντύπωση μόλις πάτησα το πόδι μου στην πρωτεύουσα είναι ότι οι δρόμοι δεν είχαν σηματοδότες. Τα ιδιωτικά αυτοκίνητα ήταν ελάχιστα και κυκλοφορούσαν περισσότερο φορτηγά και λεωφορεία. Για να περάσεις απέναντι έπρεπε να περιμένεις να μαζευτεί ένας ικανός αριθμός πεζών στο πεζοδρόμιο για να αποτολμήσουν όλοι μαζί να διακόψουν τη ροή» λέει ο Ρόμπερτ Μακέημπ, που έχει παραγγείλει τσάι.

Συνεχίζει: «Η Αθήνα τότε δεν είχε εξάπλωση εμπορικών καταστημάτων. Όλες οι γειτονιές ήταν προορισμένες για κατοικίες με ορισμένα μπακάλικα για τα χρειώδη και μόνο στο κέντρο μπορούσες να κατεβείς για ψώνια. Ο κόσμος δεν είχε μεγάλη επαφή με τους ξένους, διότι οι τελευταίοι σπάνιζαν. Συνεπώς, το να είσαι από κάποια χώρα του εξωτερικού ξυπνούσε στους Έλληνες μεγάλη περιέργεια. Αυτοί που μίλαγαν μια ξένη γλώσσα ήταν, πάντως, γαλλόφωνοι. Ήταν μια εποχή όπου οι τουρίστες πρέπει να μην ξεπερνούσαν τις 180.000, ενώ σήμερα έχουν φθάσει τα 26 εκατομμύρια».

Το «αύριο» έγινε «souvenir» στην ταβέρνα της Σαντορίνης

Τι ήταν αυτό που έκανε μεγαλύτερη εντύπωση στον Ρόμπερτ Μακέημπ τότε; «Η φιλοξενία προς τον ξένο ήταν κάτι το εξαιρετικό: Οι Έλληνες φέρονταν στον επισκέπτη σαν να ήταν το τιμώμενο μέλος της οικογένειάς τους». Και συνεχίζει: «Θα σας διηγηθώ το δικό μου παράδειγμα, όταν πήγα στην Ίο, μαζί με έναν φίλο που ήταν ο οικογενειακός μας γιατρός στη Νέα Υόρκη. Ο δήμαρχος του νησιού, του παραχώρησε το κρεβάτι του και κοιμήθηκε στο πάτωμα, σαν να ήταν το φυσιολογικότερο πράγμα στον κόσμο. Για τα σημερινά δεδομένα, θα ήταν τρελό. Στη Σαντορίνη, ένα ακόμα παράδειγμα από το 1963: Την επισκεφθήκαμε παρέα με τον γιατρό που σας έλεγα. Όσες ημέρες μείναμε εκεί, τρώγαμε πρωί - βράδυ στη μοναδική ταβέρνα του νησιού, στον Λουκά στα Φηρά. Ήταν ένας πρόσχαρος, φτωχός άνθρωπος. Μετά από κάθε γεύμα πηγαίναμε να πληρώσουμε τον λογαριασμό για την παρέα μας, που ήταν συνολικά πέντε άτομα. Μας έλεγε πάντα “Αύριο”. Την τελευταία ημέρα πια, όταν πήγα να κλείσω τον λογαριασμό, αρνήθηκε να πάρει χρήματα και μου είπε με τις λιγοστές ξένες λέξεις που ήξερε. Μας είπε “ Souvenir”. Ήθελε να φύγουμε από το νησί και να τον θυμόμαστε. Και η αλήθεια είναι ότι τον θυμάμαι ακόμα...».

− Αν στο πρώτο του ταξίδι η Αθήνα δεν είχε πολλά αυτοκίνητα, τότε πώς ήταν τα νησιά μας;

«Θα σας πω για τις Κυκλάδες. Κάθε νησάκι όπου πήγα ήταν ένας διαφορετικός μικρόκοσμος, διότι δεν υπήρχαν φέριμποτ παρά μόνον καΐκια. Αυτό σήμαινε πρακτικά ότι τα μέρη αυτά είχαν κρατήσει δικά τους ήθη και έθιμα, συνήθειες και πρακτικές, παρά το ότι η πιο μακρινή στεριά απείχε ελάχιστα ναυτικά μίλια. Οι γυναίκες φτιάχναν άλλα κεντήματα, είχαν άλλα τραγούδια και ποιήματα, οι εργάτες είχαν άλλον τρόπο που έκαναν τις ξερολιθιές. Την εποχή εκείνη μπορούσες να κοιτάξεις μία μάντρα ή έναν τοίχο και να καταλάβεις σε ποιο νησί είσαι. Σήμερα οι τοίχοι και οι μάντρες έχουν ομοιομορφία, διότι η τέχνη έχει ξεχαστεί και τα φτιάχνουν όλα ίδια οι μετανάστες από την Αλβανία που είναι καλοί πετράδες». «Ορισμένες φορές», συνεχίζει, «όταν ένα μέρος ήταν δύσβατο και η πρόσβαση πολύ δύσκολη, τότε έβλεπες διαφορές ανάμεσα στους απομονωμένους αυτούς κατοίκους και τους υπόλοιπους που ζούσαν λ.χ. στο λιμάνι. Ακόμα και στην Πάτμο το 1980 προσπαθούσα να πείσω έναν ξυλουργό που δεν είχε φύγει ποτέ από τη Χώρα να έρθει μέχρι το απομακρυσμένο σπίτι μου στην άλλη άκρη του νησιού για να μου κάνει μια εργασία. Η φύση ήταν κυριολεκτικά ανέγγιχτη, με μια απίστευτη ομορφιά. Ήταν άλλος κόσμος».

Είναι κρίμα να βλέπουμε στο μέλλον τα καΐκια μόνο σε φωτογραφίες

Σήμερα υπάρχει ακόμα η έννοια της φιλοξενίας; «Σαφέστατα. Παράλληλα με την εμπορευματοποίηση. Είναι ένα φυσικό παρεπόμενο στον καιρό μας» λέει. O Ρόμπερτ Μακέημπ μιλάει σιγανά, σχεδόν εξομολογητικά.

Η αλήθεια είναι ότι έχει μάθει ελληνικά από την Ελληνίδα σύζυγό του Ντίνα, αλλά προτιμά πάντα τα αγγλικά.

Ζητάμε από τον μαγαζάτορα να μας φέρει κάτι να τσιμπήσουμε, αλλά μας ανακοινώνει ότι η κουζίνα ανοίγει αργότερα. Τελικά –ίσως με κάποια υπολείμματα φιλότιμου και από την έκφραση της απογοήτευσής μας– επιστρέφει έπειτα από λίγο: «Θα σας φτιάξω τυροπιτάκια, αν έχετε λιγάκι υπομονή» μας λέει. Καθόμαστε μέσα, τα παράθυρα είναι ανοιχτά και η κουρτίνα μπαινοβγαίνει μέσα έξω από τον αέρα, «χαϊδεύοντας» τα γλαστράκια με τους φουντωμένους βασιλικούς. Στον αέρα ξεχύνεται μια ευωδιά. Να μια κλασική ελληνική εικόνα, σκέφτομαι από μέσα μου.

Αναρωτιέμαι πόσες τέτοιες εικόνες από το παρελθόν, ζουν μόνο στις φωτογραφίες του Ρόμπερτ Μακέημπ. «Ήταν μια άλλη εποχή» ξαναλέει ο φωτογράφος με έναν τόνο νοσταλγίας. «Μπορώ να διηγηθώ μια σκηνή, που μας γυρίζει πίσω στον χρόνο» λέει. «Εκεί στη Σαντορίνη, στον Λουκά, ήμουν παρών όταν έγινε, από το τοπικό γραφείο του ΟΤΕ βέβαια, το πρώτο τηλεφώνημα στην Αμερική. Ξέσπασε τέτοιος ενθουσιασμός που ο ταβερνιάρης μας έφερε σε όλους να πιούμε ούζο για να το γιορτάσουμε μαζί με τους υπαλλήλους. Μην νομίζετε ότι και για να τηλεφωνήσεις στην Αθήνα ήταν μια εύκολη υπόθεση. Υπήρχαν συγκεκριμένες ώρες που άνοιγε η επικοινωνία. Μπορώ να ανακαλέσω ακόμα και τη Μύκονο στη δεκαετία του ’50 με μετρημένους στα δάχτυλα επισκέπτες. Έγραψα ένα γράμμα στους δικούς μου στην Αμερική: ελάτε να δείτε αυτό το μέρος ακόμα και αν χρειαστεί να κάνετε χιλιάδες μίλια. Η ομορφιά της θάλασσας, της αρχιτεκτονικής και των ανθρώπων είναι κάτι το μοναδικό». Θεωρώ απίστευτα τυχερό τον εαυτό μου που τα πρόλαβα όλα αυτά σε άλλη εποχή. Τώρα πηγαίνω καμιά φορά στη Μύκονο καλεσμένος σε γάμους και δεν μπορώ να την αναγνωρίσω» συμπληρώνει.

«Παρατήρησα την πρόοδο να έρχεται σιγά σιγά. Μέχρι και τη δεκαετία του ’60 είχε κανείς την αίσθηση ότι τα πράγματα δεν θα άλλαζαν τόσο ραγδαία. Με τις τακτικές γραμμές των καραβιών και την αύξηση του μαζικού τουρισμού, η Ελλάδα μεταμορφώθηκε. Χάθηκε η ισορροπία μεταξύ της φύσης και του ανθρώπου, δηλαδή του αριθμού των κατοίκων, των δομημένων περιοχών και των καλλιεργήσιμων εκτάσεων. Η γεωργία και η κτηνοτροφία υποχώρησαν μπροστά στον τουρισμό. Για να είμαι ειλικρινής, κατανοώ ότι η κατάσταση που περιγράφω με ρομαντικά χρώματα είχε και πολλά προβλήματα. Όλα αυτά τα νησιά που σας είπα είχαν ερημώσει από τη μετανάστευση στην Αθήνα και στο εξωτερικό. Οι μισοί Κυθήριοι λ.χ. είχαν πάει στην Αυστραλία. Ο κόσμος δεν μπορούσε να συντηρήσει τα σπίτια, διότι δεν υπήρχαν χρήματα. Οι άνθρωποι περίμεναν τα εμβάσματα για να επιβιώσουν. Η ζωή δεν ήταν εύκολη, ήταν ένας αγώνας καθημερινός».

Εναλλακτική οδός

Τον ρωτώ αν υπήρξε, κατά τη γνώμη του, μια εναλλακτική οδός για την ανάπτυξη που θα μπορούσε να είχαμε ακολουθήσει τότε. «Δεν νομίζω» μου απαντά με ευθύτητα. «Το εύκολο χρήμα του τουρισμού ήταν μια άμεση λύση σε επείγοντα προβλήματα και ο λόγος για τον οποίον τα νησιά κράτησαν τον πληθυσμό που φυλλορροούσε. Και αν τότε δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς, νομίζω ότι σήμερα τουλάχιστον, που υπάρχει η πικρή πείρα της Ισπανίας και της καταστροφής των ακτών της, χρειάζεται μια προσεκτική πολιτική για να διατηρήσετε την ομορφιά που υπάρχει ακόμα στη χώρα».

Και η κρίση; Τι ρόλο θα παίξει τελικά στην εικόνα που έχουν σήμερα τα νησιά; «Πιστεύω ότι ένα από τα καλά που έχω δει είναι πως η γεωργία είχε εξαφανιστεί στα νησιά και τώρα φαίνεται ότι γίνονται προσπάθειες να ξανακαλλιεργηθούν εκτάσεις. Με τη ζήτηση που υπάρχει για τοπικά προϊόντα σίγουρα θα είναι μια σοφή επιλογή. Το πρόβλημα είναι το ζήτημα του νερού, καθώς το μεγαλύτερο μέρος του διοχετεύεται προς τις ανάγκες του τουρισμού και όχι των αγροτών. Με αυτό θέλω να πω ότι πρέπει να ξανασκεφτούμε ορισμένα πράγματα».

Μία από τις πρόσφατες εκθέσεις του Ρόμπερτ Μακέημπ έγινε στην γκαλερί Citronne του Πόρου και συγκέντρωσε φωτογραφίες του της περιόδου 1954 -1964 με τα πλεούμενα του Αιγαίου: «Αισθάνομαι τεράστια θλίψη όταν βλέπω ότι πολλά από αυτά τα καταπληκτικά σκαριά που κάποτε έπλεαν όλο χάρη και ήταν ειδικά φτιαγμένα για να αντέχουν το κύμα στις ελληνικές θάλασσες να έχουν εξαφανιστεί. Τα τελευταία που έχουν απομείνει καταστρέφονται με τις ευλογίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που δίνει τις επιδοτήσεις σε όσους αλιείς παραδώσουν την άδεια και σπάσουν το σκάφος τους. Μακάρι να βρεθεί γρήγορα μια λύση, γιατί είναι πραγματικά κρίμα να τα αντικρίζουμε στο μέλλον μόνο μέσα από φωτογραφίες. Είναι ένα κομμάτι της ελληνικής ψυχής» λέει ο Αμερικανός φωτογράφος.

Fourth Sunday of Lent

Today’s gospel (Jn 9) is about the healing of a man born blind. Like the story of the Samaritan woman last week, it is told on many levels of meaning opening on to each other. Despite the apparent obviousness of the story it has Shakespearian depths and, like our experience of life, reveals how multi-faceted reality is.

The disciples ask Jesus who was responsible for the man’s condition – his parents or himself? It’s hard to see from this question how either was to blame without having inherited karma. Anyway Jesus dismisses this approach by saying the meaning of the man’s suffering is found in the way God is revealed through healing.  This may not answer all our rational questions, but it gives us a definitive direction. In other words, look ahead, not in the rear-view mirror, for the connections that yield meaning. Then, as if to illustrate a point, rather like a busy Emergency Department doctor, Jesus heals him (thereby breaking the union rules by working on the Sabbath).

Jesus merges back into the crowd, hardly giving the man time to see him. However the people and then the authorities hear of the event. Some sceptics are not convinced it is the same individual they knew as the blind man who was hanging around the place. The parents are dragged into the controversy and, for fear of getting involved, disclaim any knowledge and leave their son to fend for himself – the first glimpse of the solitude which the man is being plunged into. Under questioning, the man holds his ground about the healing and is quickly condemned as a troublemaker, dismissed as someone ‘born in sin’. If you answer us like that (they are saying),being handicapped was your own fault and you don’t deserve to be healed. He was excommunicated. A good example of how often religious people don’t welcome the power of God meddling in their affairs. But Jesus hears of this and seeks him out.

The next level of meaning and intimacy in the story begins, as often with this healer of humanity, with a question. Jesus asks if he believes (has faith) in the Son of God. The man honestly replies, well I might if I knew who he was. Then, just as he did with the Samaritan woman, who was another outcast, Jesus simply identifies himself. You’re looking at him. The man spontaneously opened to faith, believed and bowed down in spirit.

In these few moves we have passed from a cure to a healing. The man crossed rapidly from a place of affliction through a testing of his character and the painful experience of exclusion and rejection into a life-transforming relationship of faith. 

As the experience of silence and presence deepens over time, we might see the journey of meditation as taking us along the same trajectory, though probably less quickly.

With love,
+George Papathanasiou
Archbishop

Τίποτε στη Βιολογία δεν έχει νόημα, παρά υπό το φως της Εξέλιξης

 

Το 1966 μόλις, ο σεΐχης  Abd el Aziz bin Baz ζήτησε από τον βασιλέα της Σαουδικής Αραβίας να καταστείλει μια αίρεση που επεκτεινόταν στη χώρα του. Ο σεΐχης έγραψε: «Το ιερό Κοράνι, οι διδασκαλίες του προφήτη, η πλειονότητα των Ισλαμικών επιστημόνων και τα πραγματικά γεγονότα, αποδεικνύουν ότι ο ήλιος διαγράφει την τροχιά του … και ότι η γη απλώνεται σταθερή και ακλόνητη από το Θεό προς χάριν του λαού του.… Οποιοσδήποτε αντίκειται σε αυτό θα πρέπει να  πρέπει να θεωρείται ότι εκφράζει μια ψευδολογία που είναι αντίθετη στο Θεό, το Κοράνι και τον Προφήτη.

Ο καλός σεΐχης προφανώς υποστηρίζει ότι  ο η θεωρία του Κοπέρνικου, είναι «απλώς μια θεωρία» όχι ένα «γεγονός». Από τεχνική άποψη δεν σφάλλει. Μια θεωρία μπορεί να επαληθευτεί από ένα σύνολο γεγονότων, γίνεται όμως μια αποδεδειγμένη θεωρία, όχι ένα γεγονός.  Ο σεΐχης ίσως δεν είχε πληροφορηθεί ότι  ο αιώνας του Διαστήματος έχει αρχίσει πριν ζητήσει από τον βασιλέα να καταστείλει την αίρεση του Κοπέρνικου. Η σφαιρικότητα της γης είχε γίνει αντιληπτή από τους αστροναύτες και από πολλούς ανθρώπους μέσα από τους τηλεοπτικούς δέκτες τους. Ο σεΐχης θα μπορούσε να αντιτείνει ότι εκείνοι που αποτολμούν ταξίδια, πέρα από τα όρια της γης του Θεού, υποφέρουν από παραισθήσεις και ότι η γη είναι πράγματι επίπεδη.

 

Τμήμα του μοντέλου του Κοπέρνικου για τον κόσμο, όπως ο ισχυρισμός ότι η γη περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο και όχι το αντίθετο, δεν είχε αποδειχτεί με άμεση παρατήρηση, ακόμη και στο μέτρο που είχε επιτευχθεί για την σφαιρικότητα της γης. Ωστόσο οι επιστήμονες δέχονται το μοντέλο ως μια ρεαλιστική αναπαράσταση της πραγματικότητας. Γιατί; Διότι ερμηνεύει ένα πλήθος από γεγονότα που ειδάλλως δεν θα είχαν νόημα ή θα ήταν παράλογα.  Για τον μη ειδικό τα περισσότερα από τα γεγονότα αυτά είναι άγνωστα. Τότε γιατί πρέπει να αποδεχτούμε μια «απλώς μια θεωρία» που υποστηρίζει ότι η σφαιρική γη περιστρέφεται γύρω από τον σφαιρικό ήλιο; Για να πειθαρχήσουμε απλώς σε μια αυθεντία;  Όχι ακριβώς αλλά γιατί γνωρίζουμε ότι αυτοί που διέθεσαν χρόνο στη μελέτη των αποδείξεων, τις βρήκαν πειστικές. Ο καλός σεΐχης είναι πιθανό ότι αγνοεί τα δεδομένα. Ακόμη πιθανότερα είναι τόσο απελπιστικά προκατειλημμένος, ώστε καμία σωρεία δεδομένων να μην τον εντυπωσιάζει. Εν πάση περιπτώσει θα ήταν καθαρό χάσιμο χρόνου να προσπαθήσουμε να τον μεταπείσουμε. Το Κοράνι και η Βίβλος δεν έρχονται σε αντίθεση με τον Κοπέρνικο, ούτε ο Κοπέρνικος με  αυτά. Είναι ανοησία να συγχέονται η Βίβλος και το Κοράνι με τα εισαγωγικά εγχειρίδια των φυσικών επιστημών. Πραγματεύονται ακόμη σημαντικότερα θέματα όπως το νόημα της ύπαρξης του ανθρώπου και της σχέσης του με το Θεό. Γράφτηκαν με ποιητικούς συμβολισμούς που ήταν κατανοητοί από το λαό της εποχής κατά την οποία συντάχθηκαν, καθώς επίσης και από τους λαούς όλων των άλλων εποχών.  Ο βασιλεύς της Αραβίας δεν συμμορφώθηκε με την υπόδειξη του  σεΐχη. Γνώριζε ότι μερικοί άνθρωποι φοβούνται το Διαφωτισμό, επειδή ο Διαφωτισμός απειλεί τα κεκτημένα δικαιώματά τους. Η εκπαίδευση δεν πρόκειται να χρησιμοποιηθεί για να προωθήσει τον σκοταδισμό.

 

Η γη δεν είναι το γεωμετρικό κέντρο του σύμπαντος αν και μπορεί να είναι το πνευματικό κέντρο του. Είναι απλώς μια κουκίδα από σκόνη στο κοσμικό διάστημα. Αντιθέτως με τους υπολογισμούς του Επισκόπου Ussher, ο κόσμος δεν εμφανίστηκε στην περίπου σύγχρονη μορφή του, το 4004 π.Χ.  Οι εκτιμήσεις της ηλικίας του σύμπαντος που δίνονται από τους σύγχρονους κοσμολόγους είναι ακόμη μόνο αδροί υπολογισμοί, που αναθεωρούνται (συνήθως προς τα πάνω) καθώς οι μέθοδοι υπολογισμού γίνονται ακριβέστεροι. Μερικοί κοσμολόγοι θεωρούν ότι το σύμπαν είναι περίπου 10 δισεκατομμυρίων ετών, ενώ  άλλοι υποστηρίζουν ότι η γη υπήρχε από πάντα και θα συνεχίσει να υπάρχει αιωνίως. Η προέλευση της ζωής στη γη  χρονολογείται, επί του παρόντος μεταξύ των 3 και των 5 δισεκατομμυρίων ετών πριν. Ο άνθρωπος εμφανίστηκε σχετικά πρόσφατα, πριν από 2 με 4 εκατομμύρια χρόνια. Οι υπολογισμοί της ηλικίας της γης, της διάρκειας των γεωλογικών και παλαιοντολογικών αιώνων και η αρχαιότητα των προγόνων του ανθρώπου, τώρα βασίζεται κυρίως στα ραδιομετρικά δεδομένα  των αναλογιών των ισοτόπων συγκεκριμένων χημικών στοιχείων σε πετρώματα, κατάλληλα για τέτοιες μελέτες.

Ο σεΐχης Shiek bin Baz και οι όμοιοί του αρνούνται να δεχτούν τα ραδιομετρικά δεδομένα γιατί είναι απλώς «μια θεωρία». Ποια είναι η εναλλακτική άποψη; Κάποιος μπορεί να υποθέσει ότι ο Δημιουργός εμφανίζεται να στήνει απατηλές παγίδες στους γεωλόγους και τους βιολόγους.  Κανόνισε προσεκτικά, μερικά πετρώματα να έχουν τέτοιες αναλογίες ισοτόπων ώστε να μας παραπλανήσει ότι κάποια από αυτά έχουν ηλικία 2 δισεκατομμυρίων ετών, άλλα 2 εκατομμυρίων ετών, ενώ στην πραγματικότητα είναι μόνο περίπου 6.000 ετών. Αυτό το είδος ψευδο-εξήγησης δεν είναι  πολύ νέο. Ένας από το πρώτους  αντι-εξελικτικούς ο P.H Gosse, δημοσίευσε ένα βιβλίο με τον τίτλο «Ομφαλός». Η ουσία αυτού του εκπληκτικού βιβλίου ήταν ότι ο Αδάμ, αν και δεν είχε μητέρα, γεννήθηκε με αφαλό και ότι τα απολιθώματα έχουν τοποθετηθεί από το Δημιουργό, εκεί που τα ανακαλύπτουμε σήμερα, – μια σκόπιμη πράξη  από τη μεριά Του, ώστε να δοθεί η εντύπωση της παλαιότητας  και των γεωλογικών ανακατατάξεων. Είναι εύκολο να δούμε τις μοιραίες ρωγμές που παρουσιάζουν όλες αυτές οι αντιλήψεις. Είναι βλασφημία να κατηγορείται ο Θεός για γελοίες  δολιότητες.  Αυτό είναι τόσο εξοργιστικό όσο και άτοπο.

 

Η ποικιλία των εμβίων όντων

Η ποικιλομορφία και η ενότητα της ζωής είναι οι δύο εξίσου ενδιαφέρουσες και σημαντικές πλευρές του έμβιου κόσμου. Έχουν περιγραφεί και μελετηθεί 1,5 με 2 εκατομμύρια διαφορετικά είδη φυτών και ζώων και ίσως ο αριθμός των νέων ειδών που μένουν να περιγραφούν να είναι το ίδιο μεγάλος. Η ποικιλομορφία των μεγεθών, των δομών και των τρόπων ζωής μας ζαλίζει αλλά και μας συναρπάζει. Εδώ παρατίθενται μερικά παραδείγματα.

 

Ο ιός του αφθώδους πυρετού είναι μια σφαίρα διαμέτρου 8-12 μm. Η μπλε φάλαινα φθάνει το μήκος των 30 m και τους 135 τόνους βάρος. Οι απλούστεροι ιοί είναι παράσιτα κυττάρων άλλων οργανισμών και ουσιαστικά αποτελούνται από τις απολύτως απαραίτητες μικροποσότητες DNA και RNA, ώστε να υπονομεύσουν το βιοχημικό μηχανισμό των κυττάρων του ξενιστή τους, προκειμένου να αντιγράψουν τις δικές τους γενετικές πληροφορίες και όχι του ξενιστή τους.

Είναι ζήτημα άποψης ή ορισμού αν οι ιοί πρέπει να λογαριάζονται έμβια όντα ή ιδιαίτερες χημικές ουσίες. Το γεγονός ότι μπορούν να υπάρχουν τέτοιες διαφορές απόψεων, είναι από μόνο του ένα σημαντικό γεγονός. Αυτό σημαίνει ότι η διαχωριστική γραμμή μεταξύ της έμβιας και της άβιας ύλης, είναι αδιόρατη. Στο αντίθετο άκρο του φάσματος απλότητας-πολυπλοκότητας υπάρχουν τα σπονδυλωτά, συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει περί τα 12 δισεκατομμύρια νευρώνων, ενώ οι συνάψεις μεταξύ των νευρώνων είναι χίλιες φορές περισσότερες.

 

Μερικοί οργανισμοί ζουν σε μια μεγάλη ποικιλία περιβαλλόντων. Ο άνθρωπος είναι στην κορυφή της κλίμακας από την άποψη αυτή. Δεν είναι μόνο ένα πραγματικά κοσμοπολιτικό είδος, αλλά χάρις στην τεχνολογική πρόοδο του, μπορεί να επιβιώσει για ένα τουλάχιστον περιορισμένο χρόνο, στην επιφάνεια του φεγγαριού και στο κοσμικό διάστημα. Αντιθέτως, μερικοί οργανισμοί είναι εκπληκτικά εξειδικευμένοι. Ίσως το περισσότερο περιορισμένο από άποψη οικολογικού ενδιαιτήματος είδος να είναι  ένα είδος μύκητα της οικογένειας των Laboulbeniaceae, που αναπτύσσεται αποκλειστικά στο πίσω τμήμα των ελύτρων του σκαθαριού  Aphenops cronei,  που βρίσκεται μόνο σε μερικά ασβεστολιθικά σπήλαια της Νότιας Γαλλίας. Η προνύμφη της μύγας  Psilopa petrolei αναπτύσσεται στα ιζήματα του ακατέργαστου πετρελαίου των πετρελαιοφόρων περιοχών της Καλιφόρνιας και όσο μπορούμε να ξέρουμε, πουθενά αλλού. Αυτό είναι το μοναδικό έντομο το οποίο μπορεί να ζει και να τρέφεται από το πετρέλαιο και η ενήλικη μορφή του μπορεί να βαδίζει στην επιφάνεια του πετρελαίου, μόνο όσο κανένα τμήμα του σώματός της δεν έρχεται σε επαφή με αυτό, πλην των ταρσών του. Η προνύμφη της μύγας  Drosophila carciniphila αναπτύσσεται μόνο στα νεφριτικά αυλάκια που διανοίγονται από το τρίτο ζεύγος γναθικών ποδιών του χερσαίου καβουριού Geocarcinus ruricola, το οποίο με τη σειρά του περιορίζεται σε ορισμένα μόνο νησιά της Καραϊβικής.

 

Υπάρχει άραγε κάποια ερμηνεία που κάνει κατανοητή αυτήν την κολοσσιαία ποικιλομορφία των εμβίων όντων;   Από πού προήλθαν όλα αυτά τα εξαιρετικά, φαινομενικά ιδιότροπα και περιττά πλάσματα, όπως ο μύκητας Laboulbenia, το σκαθάρι  Aphenops, η μύγα του πετρελαίου και  άλλες πολλές βιολογικές εκκεντρικότητες;

 

Η μόνη εξήγηση που έχει νόημα είναι ότι η οργανική ποικιλομορφία έχει εξελιχθεί  ανταποκρινόμενη στην ποικιλομορφία των περιβαλλόντων του πλανήτη γη.

Δεν υπάρχει κανένα είδος, όσο τέλειο και ευπροσάρμοστο να είναι , που να μπορούσε να  αξιοποιήσει όλες τις δυνατότητες για ζωή που του παρέχει ο πλανήτης.  Καθένα από τα εκατομμύρια ειδών έχει τον δικό του τρόπο ζωής και αξιοποίησης των πόρων συντήρησής του από το περιβάλλον. Υπάρχουν αναμφίβολα πολλοί άλλοι πιθανοί τρόποι ζωής που είναι ως τώρα ανεκμετάλλευτοι από οποιαδήποτε από τα υπάρχοντα είδη, αλλά ένα πράγμα είναι σαφές: Αν υπήρχε λιγότερη οργανική ποικιλομορφία, μερικές ευκαιρίες για τη ζωή θα παρέμεναν ανεκμετάλλευτες. Η εξελικτική διαδικασία τείνει να  γεμίσει τα διαθέσιμα οικολογικά ενδιαιτήματα.  Δεν  το κάνει ωστόσο συνειδητά ή σκόπιμα καθώς  οι σχέσεις μεταξύ της εξέλιξης και του περιβάλλοντος είναι περισσότερο διεξοδικές και ενδιαφέρουσες από κάτι τέτοιο.  Το περιβάλλον δεν επιβάλλει τις εξελικτικές αλλαγές στους κατοίκους του, όπως υποστηριζόταν από τις εγκαταλελειμμένες πλέον θεωρίες του Νέο-Λαμαρκισμού.  Ο καλύτερος τρόπος με τον οποίο ερμηνεύεται η κατάσταση αυτή είναι ο ακόλουθος: Το περιβάλλον εκθέτει τις διαφορετικές δυνατότητες για επιβίωση στα έμβια όντα, προς τις οποίες, τα τελευταία ανταποκρίνονται αναπτύσσοντας προσαρμοστικές γενετικές μεταβολές.

 

Ένα ενδιαίτημα που δεν έχει καταληφθεί, μια ανεκμετάλλευτη δυνατότητα για επιβίωση, είναι μια πρόκληση. Αυτό συμβαίνει σε  μια  περιβαλλοντική μεταβολή, όπως η μετάβαση από τις παγετωνικές περιόδους στο θερμότερο κλίμα Η Φυσική Επιλογή μπορεί να γίνει αιτία ώστε ένα είδος να ανταποκριθεί στην πρόκληση με προσαρμοστικές γενετικές μεταβολές. Αυτές οι μεταβολές μπορούν να καταστήσουν ικανά τα είδη να καταλαμβάνουν οικολογικά ενδιαιτήματα, που ήταν προηγουμένως άδεια, ως μια νέα ευκαιρία για επιβίωση, ή να αντισταθούν στην περιβαλλοντική μεταβολή, αν είναι δυσμενής. Όμως η  ανταπόκριση μπορεί να είναι, ή μπορεί να μην είναι επιτυχής. Αυτό εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, ο σπουδαιότερος από τους οποίους είναι η γενετική σύσταση του αποκρινόμενου είδους, τη στιγμή που καλείται να ανταποκριθεί. Η  απουσία επιτυχών αποκρίσεων μπορεί να οδηγήσει τα είδη σε εξαφάνιση. Η μαρτυρία των απολιθωμάτων δείχνει ξεκάθαρα πώς η ενδεχόμενη κατάληξη των εξελικτικών γραμμών, είναι η εξάλειψη.

 

Οι οργανισμοί που επιβιώνουν σήμερα είναι οι επιτυχείς απόγονοι μιας μειονότητας μόνο από τα είδη που έζησαν στο παρελθόν και μια ολοένα μικρότερης μειονότητα των ειδών που έζησαν, όσο περισσότερο πίσω στο παρελθόν, μπορεί κανείς να κοιτάξει. Εν τούτοις, ο αριθμός των διαφορετικών ειδών δεν έχει μειωθεί, αλλά αντιθέτως, έχει πιθανώς αυξηθεί με το πέρασμα του χρόνου.

Δεν θα ήταν μια ακατανόητη πράξη εκ μέρους του Θεού, να δημιουργήσει εκ του μηδενός, μια πλειάδα ειδών, και στη συνέχεια να αφήσει τα περισσότερα από αυτά, να πεθάνουν!

 

Δεν υπάρχει φυσικά τίποτε συνειδητό ή σκόπιμο στη δράση της φυσικής επιλογής. Ένα βιολογικό είδος δεν λέει σε αυτήν: «Άφησέ με να δοκιμάσω αύριο (ή σε ένα εκατομμύριο χρόνια από τώρα) να αναπτυχθώ σε ένα διαφορετικό έδαφος, ή να χρησιμοποιήσω μια διαφορετική τροφή, ή να παρασιτήσω σε ένα διαφορετικό σωματικό τμήμα ενός διαφορετικού καβουριού. Μόνο ο άνθρωπος μπορεί να λάβει τέτοιες συνειδητές αποφάσεις και για το λόγο αυτό το είδος Homo sapiens βρίσκεται στην κορυφή της εξέλιξης. Η φυσική επιλογή είναι την ίδια χρονική στιγμή μια τυφλή και ταυτοχρόνως μια δημιουργική διαδικασία. Μόνο μια δημιουργική και τυφλή διαδικασία μπορεί, από την μια μεριά, να παραγάγει την τρομερή βιολογική επιτυχία που αντιπροσωπεύει το ανθρώπινο είδος και από την άλλη, μορφές προσαρμοστικότητας τόσο στενές και περιορισμένες όπως ο υπερεξειδικευμένος μύκητας, το σκαθάρι και οι μύγες που αναφέρθηκαν προηγουμένως.

 

Οι αντι-εξελικτικοί αδυνατούν να καταλάβουν πως λειτουργεί η φυσική επιλογή. Φαντάζονται ότι όλα τα υπάρχοντα είδη δημιουργήθηκαν ως αποτέλεσμα μιας υπερφυσικής εντολής, πριν μερικές χιλιάδες χρόνια, όπως περίπου τα βρίσκουμε και σήμερα. Όμως ποια είναι η σημασία να υπάρχουν 2 με 3 εκατομμύρια ζωντανά είδη στη γη; Αν η φυσική επιλογή είναι ο κύριος παράγοντας που δρα στην εξέλιξη, οποιοσδήποτε αριθμός ειδών, είναι κατανοητός: Καθώς η φυσική επιλογή δεν δρα σύμφωνα με ένα προπαραγγελμένο σχέδιο, και τα είδη προκύπτουν, όχι διότι είναι απαραίτητα για κάποιο σκοπό, αλλά απλώς διότι υπάρχει μια περιβαλλοντική ευκαιρία και οι γενετικές προϋποθέσεις, ώστε  να είναι δυνατή η εμφάνισή τους.

Μήπως διατελούσε εν ευθυμία ο Θεός όταν έφτιαχνε την Psilopa petrolei για τις πετρελαιοφόρες περιοχές της  Καλιφόρνιας και τα είδη της Drosophila ώστε να ζουν αποκλειστικά σε συγκεκριμένα σωματικά τμήματα, συγκεκριμένων χερσαίων καβουριών σε συγκεκριμένα νησιά της Καραϊβικής;

 

Η οργανική ποικιλομορφία γίνεται, ωστόσο περισσότερο εύλογη και κατανοητή, αν ο Δημιουργός, έφτιαξε τον έμβιο κόσμο όχι από καπρίτσιο, αλλά δια της εξέλιξης που προωθείται με τη φυσική επιλογή. Είναι λάθος να θεωρούμε τη δημιουργία και την εξέλιξη, ως αμοιβαία αποκλειόμενες εξηγήσεις. Είμαι ταυτοχρόνως δημιουργιστής και εξελικτικός. Η εξέλιξη είναι η μέθοδος με την οποία δημιουργεί ο Θεός ή η Φύση. Η δημιουργία δεν είναι γεγονός που συνέβη το 4004 π.Χ., είναι μια διαδικασία που ξεκίνησε κάπου 10 δισεκατομμύρια χρόνια πριν και συνεχίζει να δρα.

 

Η ενότητα της ζωής

Η ενότητα της ζωής δεν είναι λιγότερο αξιοσημείωτη από την ποικιλομορφία. Οι περισσότερες μορφές ζωής είναι παρόμοιες από πολλές πλευρές. Οι παγκόσμιες βιολογικές ομοιότητες είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσες στη βιοχημική διάσταση. Από τους ιούς στον άνθρωπο, η κληρονομικότητα κωδικοποιείται με δύο συγγενικά από χημική άποψη συστατικά, το DNA και το RNA. O γενετικός κώδικας είναι τόσο απλός, όσο και παγκόσμιος. Υπάρχουν τέσσερα μόνο γενετικά «γράμματα» στο DNA, η αδενίνη, η γουανίνη, η θυμίνη και η κυτοσίνη. Η ουρακίλη αντικαθιστά τη θυμίνη στο RNA. Ολόκληρη η εξελικτική ανάπτυξη στον έμβιο κόσμο δεν έγινε με την ανακάλυψη νέων «γραμμάτων» στο γενετικό «αλφάβητο», αλλά με την επεξεργασία εντελώς νέων συνδυασμών αυτών των γραμμάτων.

Δεν είναι μόνο ο γενετικός κώδικας του  DNA-RNA παγκόσμιος, αλλά και η μέθοδος μετάφρασης των αλληλουχιών των «γραμμάτων» του  DNA-RNA σε αλληλουχίες αμινοξέων στις πρωτεΐνες. Τα ίδια 20 αμινοξέα συνθέτουν αμέτρητες διαφορετικές πρωτεΐνες σε όλους ή τουλάχιστον στους περισσότερους οργανισμούς. Διαφορετικά αμινοξέα κωδικοποιούνται από  μια ως 6 τριάδες νουκλεοτιδίων στο DNA και το RNA. Και η  βιοχημική οικουμενικότητα εκτείνεται πέραν του γενετικού κώδικα και της μετάφρασής του σε πρωτεΐνες: Υπάρχουν εντυπωσιακές ομοιότητες που επικρατούν στον κυτταρικό μεταβολισμό των πιο διαφορετικών εμβίων όντων. Η τριφωσφορική αδενοσίνη, οι βιταμίνες Κ και B12, και το φολικό οξύ συνεργούν στις μεταβολικές διεργασίες οπουδήποτε.

Τι υποδηλώνει αυτή η βιοχημική ή βιολογική καθολικότητα; Υποδεικνύει ότι η ζωή προέκυψε από την άβια ύλη μια μόνο φορά και ότι όλοι οι οργανισμοί, ανεξαρτήτως από το πόσο έχουν αποκλίνει σήμερα, διατηρούν τα βασικά χαρακτηριστικά της αρχέγονης ζωής (είναι επίσης πιθανό ότι υπήρξαν αρκετές ή ακόμη και πολλές διαφορετικές προελεύσεις της ζωής και αν είναι έτσι, οι απόγονοι μιας μόνο από αυτές επιβίωσε και κληρονόμησε τη γη). Τι θα συνέβαινε όμως αν δεν υπήρχε εξέλιξη και κάθε ένα από τα εκατομμύρια των ειδών είχε παραχθεί εξαιτίας μιας ξεχωριστής εντολής;  Όσο ενοχλητική και αν είναι η ιδέα για τα θρησκευτικά αισθήματα και τις αιτιάσεις, οι αντι-εξελικτικοί, πρέπει να κατηγορήσουν τον Δημιουργό για εξαπάτηση. Οφείλουν να παραδεχτούν ότι Αυτός κανόνισε έτσι τα πράγματα, όπως ακριβώς θα συνέβαινε αν η μέθοδος δημιουργίας του ήταν η εξέλιξη, για να παραπλανήσει σκόπιμα, τους ειλικρινείς αναζητητές της αλήθειας.

Οι αξιοσημείωτες πρόοδοι της μοριακής βιολογίας τα πρόσφατα χρόνια  μας έχουν κάνει να μπορούμε να κατανοήσουμε πώς αυτοί οι αποκλίνοντες οργανισμοί, συντίθενται από τόσο μονότονα παρόμοια υλικά: Οι πρωτεΐνες αποτελούνται από 20 μόνο διαφορετικά είδη αμινοξέων και κωδικοποιούνται από το DNA και το RNA, καθένα από τα οποία έχει 4 είδη νουκλεοτιδίων. Η μέθοδος  είναι εκπληκτικά απλή. Όλες οι λέξεις της Αγγλικής , οι προτάσεις, τα κεφάλαια και τα βιβλία φτιάχνονται από 26 γράμματα του αλφαβήτου(Μπορούν ωστόσο να παρασταθούν μόνο από τα τρία σήματα του κώδικα του Μόρς: τελεία, παύλα, κενό). Το μήνυμα μιας λέξης ή μιας πρότασης δεν ορίζεται τόσο από το ποια γράμματα περιέχουν, αλλά από τη διαδοχή αυτών των γραμμάτων). Το ίδιο συμβαίνει και στην κληρονομικότητα: Κωδικοποιείται από τις αλληλουχίες των γενετικών «γραμμάτων» που είναι τα νουκλεοτίδια του DNA. Aυτά μεταφράζονται στις αλληλουχίες των αμινοξέων στις πρωτεΐνες.

Οι μοριακές μελέτες έχουν κάνει δυνατή μια προσέγγιση στον ακριβή προσδιορισμό των βιοχημικών ομοιοτήτων και διαφορών μεταξύ των οργανισμών. Μερικά είδη ενζύμων και άλλων πρωτεϊνών είναι σχεδόν καθολικά, ή διαδεδομένα σε οποιοδήποτε εύρος στον έμβιο κόσμο. Από λειτουργική άποψη είναι παρόμοια στα διαφορετικά έμβια όντα, καθώς καταλύουν παρόμοιες χημικές αντιδράσεις. Όταν όμως αυτές οι πρωτεΐνες απομονώνονται από τους οργανισμούς και προσδιορίζεται η δομή τους χημικά, συχνά βρίσκεται να περιέχουν περισσότερες ή  λιγότερες διαφορετικές αλληλουχίες αμινοξέων μεταξύ των διαφορετικών οργανισμών. Για παράδειγμα οι αποκαλούμενες α αλυσίδες της αιμογλοβίνης έχει ταυτόσημη αλληλουχία αμινοξέων στον άνθρωπο και τον χιμπαντζή, αλλά διαφέρουν κατά ένα αμινοξύ (σε σύνολο 141) στον άνθρωπο και τον γορίλλα. Η α αλυσίδα της ανθρώπινης αιμογλοβίνης διαφέρει κατά 17 αμινοξέα από την αιμογλοβίνη της αγελάδας, 18 από του αλόγου, 20 από του γαιδάρου, 25 από του κουνελιού και 71 από του ψαριού (κυπρίνου).

Το κυτόχρωμα  C είναι ένα ένζυμο που παίζει σημαντικό ρόλο στο μεταβολισμό των αερόβιων κυττάρων. Βρίσκεται στους πλέον διαφορετικούς οργανισμούς, από τον άνθρωπο ως του μύκητες. Οι E. Margoliash, W. M. Fitch, και άλλοι, συνέκριναν την αλληλουχία των αμινοξέων του κυτοχρώματος  C σε διαφορετικούς κλάδους του έμβιου κόσμου. Μείζονες ομοιότητες, αλλά και διαφορές ήρθαν στο φως . Το κυτόχρωμα C διαφορετικών τάξεων θηλαστικών και πτηνών διαφέρει από 2 ως  17 αμινοξέα, στις κλάσεις των σπονδυλωτών από 7 ως 38 αμινοξέα, στα σπονδυλωτά και τα έντομα από 23 ως 41 και στα ζώα από τις ζύμες, από 56 ως 72 αμινοξέα. Οι  Fitch και Margoliash προτιμούν να εκφράσουν τα ευρήματά τους αυτά σε αυτό που αποκαλούν «ελάχιστες μεταλλακτικές αποστάσεις». Έχει αναφερθεί προηγουμένως ότι διαφορετικά αμινοξέα κωδικοποιούνται από διαφορετικές τριάδες νουκλεοτιδίων του DNA των γονιδίων. Ο κώδικας με τον οποίο συμβαίνει αυτό, είναι πλέον γνωστός. Οι περισσότερες μεταλλάξεις περιλαμβάνουν αντικαταστάσεις ενός μόνο νουκλεοτιδίου, σε κάποιο σημείο στην αλυσίδα του DNA, που κωδικοποιεί την παραγωγή μιας συγκεκριμένης πρωτεΐνης. Κατά συνέπεια μπορεί κανείς να υπολογίσει τον ελάχιστο αριθμό των απλών μεταλλάξεων που χρειάζονται για να μεταβληθεί το κυτόχρωμα C από τον έναν οργανισμό στον άλλον. Οι ελάχιστες μεταλλακτικές αποστάσεις μεταξύ του ανθρώπινου κυτοχρώματος C και του κυτοχρώματος C άλλων εμβίων όντων, είναι οι ακόλουθες:

 

Πίθηκος 1        Κότα 18

 Σκύλος 13       Πιγκουίνος 18

 Άλογο 17        Χελώνα 19

 ‘Ονος 16         Rattlesnake 20

 Χοίρος 13       Ψάρι (τόνος) 31

 Κουνέλι 12      Μύγα 33

 Καγκουρό 12 Σκώρος 36

 Πάπια 17         Μούχλα 63

 Περιστέρι 16   Ζύμη 56

 

Είναι σημαντικό να λεχθεί ότι οι αλληλουχίες των αμινοξέων σε ένα συγκεκριμένο είδος πρωτεΐνης ποικίλουν τόσο εντός ενός είδους, όσο και από είδος σε είδος. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι οι διαφορές μεταξύ πρωτεϊνών στο επίπεδο των ειδών, γενών, οικογενειών, τάξεων, κλάσεων και φύλλων συνίστανται από δεδομένα  που ποικίλουν, ακόμη και μεταξύ των ατόμων του ίδιου είδους. Οι διαφορές στο επίπεδο των ατόμων και των ομάδων είναι ποσοτικές μόνο και όχι ποιοτικές . Αποδείξεις που υποστηρίζουν τις ανωτέρω προτάσεις είναι άφθονες και αυξάνονται με ταχείς ρυθμούς.  Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει πολύ δουλειά στις ατομικές διαφορές στην αλληλουχία των αμινοξέων της αιμογλοβίνης στο ανθρώπινο αίμα. Περισσότερο από 100 διαφορετικές μεταλλάξεις έχουν ανιχνευθεί. Οι περισσότερες από αυτές περιλαμβάνουν αντικαταστάσεις ενός αμινοξέος που έχουν προκύψει από μεταλλάξεις στα άτομα στα  οποία ανακαλύπτονται ή στους προγόνους τους. Όπως αναμενόταν μερικές από τις μεταλλάξεις είναι επιβλαβείς για τους φορείς τους, άλλες όμως φαίνεται να είναι ουδέτερες ή και ευνοϊκές κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Μερικές μεταλλαγμένες αιμογλοβίνες έχουν βρεθεί σε ένα μόνο άτομο σε μια οικογένεια, άλλες ανακαλύπτονται επανειλημμένα μεταξύ διαφορετικών ατόμων που κατοικούν σε διαφορετικές περιοχές του πλανήτη.

Υποστηρίζω ότι όλα αυτά τα αξιοπρόσεκτα ευρήματα έχουν νόημα μόνο υπό το φως της εξέλιξης, σε άλλη περίπτωση θα ήταν άνευ νοήματος.

 

Συγκριτική Ανατομία και Εμβρυολογία

Η βιοχημική παγκοσμιότητα είναι το πλέον εντυπωσιακό και το πλέον πρόσφατα ανακαλυφθέν, όχι όμως και το μοναδικό απομεινάρι της δημιουργίας μέσω της εξέλιξης. Η συγκριτική ανατομία και η εμβρυολογία πιστοποιούν την εξελικτική προέλευση των υπαρχόντων κατοίκων του πλανήτη.  Το 1555 ο Pierre Belon καθόρισε την παρουσία ομόλογων οστών στους φαινομενικά πολύ διαφορετικούς σκελετούς του ανθρώπου και των πτηνών. Προγενέστεροι ανατόμοι έχουν ανιχνεύσει τις ομολογίες στους σκελετούς όπως και σε άλλα όργανα, όλων των σπονδυλωτών. Ομολογίες είναι επίσης αντιληπτές στους εξωσκελετούς των αρθροπόδων, που είναι τόσο φαινομενικά διαφορετικά, όσο ο αστακός, η μύγα και η πεταλούδα. Τα  παραδείγματα ομολογιών μπορούν να είναι ανεξάντλητα.

 

Τα έμβρυα φαινομενικά εντελώς διαφορετικών οργανισμών, συχνά παρουσιάζουν εντυπωσιακές ομοιότητες. Έναν αιώνα πριν αυτές οι ομοιότητες ώθησαν μερικούς βιολόγους (κυρίως τον Γερμανό ζωολόγο Ernst Haeckel) να οδηγηθούν από τον ενθουσιασμό τους να θεωρήσουν ότι οι εμβρυικές ομοιότητες υποδηλώνουν ότι το έμβρυο επαναλαμβάνει την εξελικτική ιστορία του είδους του, διερχόμενο μέσα από στάδια που μοιάζουν με τους μακρινούς προγόνους του. Με άλλα λόγια οι πρώτοι βιολόγοι πίστευαν ότι κάποιος, μελετώντας τα στάδια της εμβρυικής ανάπτυξης, μπορεί να μάθει τα στάδια μέσα από τα οποία διήλθε η εξελικτική ανάπτυξη. Αυτός είναι ο αποκαλούμενος βιογενετικός νόμος που τώρα πλέον δεν γίνεται αποδεκτός στην αρχική διατύπωσή του. Ακόμα όμως οι εμβρυικές ομοιότητες είναι αναμφισβήτητα εντυπωσιακές και σημαντικές..

 

Πιθανότατα καθένας γνωρίζει τις στατικές  πεταλίδες που φαίνεται να μην έχουν καμία ομοιότητα με τα καρκινοειδή που κολυμπούν ελεύθερα, όπως τα κωπήποδα. Πόσο όμως αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι πεταλίδες περνούν ένα μέρος της ζωής τους, στη μορφή μιας προνύμφης του ναυπλίου, που κολυμπά ελεύθερα στο νερό: Σε αυτό το στάδιο της ζωής της, μια πεταλίδα και ένας Κύκλωψ (σημ. μτφρ. Είναι κωπήποδο), φαίνονται ασφαλώς όμοια. Είναι τελικώς συγγενικά είδη. Η παρουσία βραγχιακών σχισμών στο έμβρυο του ανθρώπου και στα έμβρυα άλλων χερσαίων σπονδυλωτών, είναι ένα άλλο περίφημο παράδειγμα. Φυσικά σε κανένα στάδιο της ανάπτυξής του ένα ανθρώπινο έμβρυο δεν είναι ψάρι, ούτε είχε ποτέ λειτουργικά βράγχια. Τότε πώς εξηγείται η ύπαρξη βραγχιακών σχισμών, χωρίς να δεχτούμε ότι  κάποιο από τα μακρινά προγονικά είδη ανέπνεε με τη βοήθεια βραγχίων; Μήπως πάλι ο Δημιουργός σκαρώνει φάρσες;

 

Ακτινωτή προσαρμογή: Οι μύγες της Χαβάης

Υπάρχουν περί τα 2.000 διαφορετικά είδη Drosophila στον κόσμο. Ένα τέταρτο από αυτά εντοπίζεται στην Χαβάη, αν και η συνολική έκταση του αρχιπελάγους είναι όση περίπου της πολιτείας του Νιού Τζέρσευ. Όλα εκτός από 17 είδη στη Χαβάη είναι ενδημικά (δεν συναντώνται πουθενά αλλού). Επιπλέον η μεγάλη πλειονότητα των ενδημικών στην Χαβάη ειδών δεν συναντώνται σε όλο τα αρχιπέλαγος, αλλά σε μερικά απομονωμένα νησιά του ή ακόμη σε τμήματά τους. Ποια είναι η εξήγηση αυτής της  εξαιρετικά μεγάλης εξάπλωσης των δροσοφιλών σε μια τόσο μικρή περιοχή; Πρόσφατες εργασίες των H. L. Carson, H. T. Spieth, D. E. Hardy, και άλλων, έκαναν την κατάσταση εξηγήσιμη.

Τα νησιά της Χαβάης είναι ηφαιστειογενούς προελεύσεως, δεν ήταν ποτέ τμήματα οποιασδήποτε ηπείρου. Η ηλικία τους είναι μεταξύ 5,6 και 0,7 εκατομμυρίων ετών. Πριν ο άνθρωπος έρθει εδώ, οι κάτοικοί τους ήταν απόγονοι ειδών που είχαν μεταναστεύσει διασχίζοντας τον ωκεανό, είτε με τον αέρα, είτε με άλλα τυχαία μέσα. Ένα είδος δροσόφιλας που ήρθε στην Χαβάη πρώτο, μη έχοντας  πολυάριθμους ανταγωνιστές, βρέθηκε αντιμέτωπο με την πρόκληση μιας αφθονίας μη κατειλημμένων ενδιαιτημάτων. Οι απόγονοί του ανταποκρίθηκαν σε αυτήν την πρόκληση με την εξελικτική ακτινωτή προσαρμογή, της οποίας προϊόντα είναι  τα αξιοσημείωτα Χαβανέζικα είδη δροσόφιλας. Για να αποφύγουμε μια πιθανή παρανόηση, ας ξεκαθαρίσουμε ότι τα ενδημικά είδη που ζουν στην Χαβάη δεν είναι με κανένα τρόπο τόσο όμοια το ένα με το άλλο, ώστε να θεωρηθούν λανθασμένα, ως παραλλαγές του ίδιου είδους. Αν μη τι άλλο είναι τόσο διαφοροποιημένα μεταξύ τους, όσο οι δροσόφιλες οπουδήποτε αλλού. Το μεγαλύτερο και το μικρότερο είδος δροσόφιλας είναι και τα δύο Χαβανέζικα. Παρουσιάζουν μια καταπληκτική ποικιλία προτύπων συμπεριφοράς. Μερικά από αυτά είναι προσαρμοσμένα σε ένα τρόπο ζωής εντελώς διαφορετικό για μια μύγα δροσόφιλα, όπως για παράδειγμα το να παρασιτούν στα κουκούλια των αυγών της αράχνης.

 

Τα ωκεάνια νησιά πλην της Χαβάης που είναι διεσπαρμένα στο Ειρηνικό Ωκεανό δεν είναι τόσο πλούσια σε ενδημικά είδη δροσοφιλών. Η πλέον πιθανή εξήγηση αυτού του γεγονότος είναι ότι αυτά τα άλλα νησιά είχαν αποικιστεί από δροσόφιλες, όταν πλέον τα οικολογικά ενδιαιτήματα, είχαν ήδη καταλειφθεί από προγενέστερους εποίκους. Αυτό βεβαίως είναι μια υπόθεση, αλλά είναι όμως λογική.

Οι αντι-εξελικτικοί ίσως προτείνουν μια εναλλακτική υπόθεση: Ο Δημιουργός αφαιρέθηκε  φτιάχνοντας όλο και περισσότερα είδη δροσόφιλας στη Χαβάη, ώστε να υπάρξει ένα εξωφρενικό πλεόνασμα από αυτές στο αρχιπέλαγος. Αφήνω σε εσάς να αποφασίσετε ποια από τις δύο υποθέσεις έχει νόημα.

 

Ισχύς και Αποδοχή της θεωρίας

Κοιταγμένη υπό το φως της εξέλιξης, η βιολογία είναι πιθανότατα από διανοητική άποψη η επιστήμη που ικανοποιεί και εμπνέει περισσότερο από τις άλλες. Χωρίς το φως της εξέλιξης μετατρέπεται σε έναν σωρό από διάφορα γεγονότα μερικά από τα οποία είναι ενδιαφέροντα ή αξιοπερίεργα, που δεν συνθέτουν όμως καμία σημαντική συνολική εικόνα.

 

Με αυτό δεν υποδηλώνεται ότι γνωρίζουμε τα πάντα που μπορούμε και πρέπει να μάθουμε για τη βιολογία και την εξέλιξη. Οποιοσδήποτε επαρκής βιολόγος γνωρίζει ότι υπάρχει ένα πλήθος άλυτων προβλημάτων και ερωτηματικών που παραμένουν αναπάντητα. Εν τέλει η βιολογική έρευνα δεν παρουσιάζει κανένα σημάδι ότι πλησιάζει την ικανοποίησή τους, το ακριβώς αντίθετο αληθεύει. Διαφωνίες και διαστάσεις απόψεων είναι συχνές μεταξύ των βιολόγων, όπως πρέπει να συμβαίνει σε μια ζωντανή και αναπτυσσόμενη επιστήμη. Οι αντι-εξελικτικοί θεωρούν ή υποκρίνονται ότι θεωρούν τις διαφωνίες αυτές ως ενδείξεις της ασάφειας ολόκληρης της θεωρίας  της εξέλιξης. Αυτό το αγαπημένο τους σπορ συνδέει μεταξύ τους τις διάφορες θέσεις που μερικές φορές αποσπώνται έξω από το πλαίσιό τους, ώστε να αποδειχτεί ότι τίποτε δεν έχει καθοριστεί ή συμφωνηθεί μεταξύ των εξελικτικών. Μερικοί από τους συναδέλφους μου και εγώ έχουμε διασκεδάσει και εκπλαγεί από τις αναφορές που μας παρουσιάζουν πραγματικά ως αντιεξελικτικούς κάτω από το δέρμα.

 

Επιτρέψτε μου να καταστήσω κρυστάλλινα ξεκάθαρο τι έχει αποσαφηνιστεί, πέραν κάθε λογικής αμφιβολίας και τι χρειάζεται να μελετηθεί περαιτέρω, γύρω από την εξέλιξη. Η εξέλιξη είναι μια διαδικασία που πάντοτε υπήρχε στην ιστορία της γης και που μπορεί να αμφισβητηθεί μόνον από εκείνους που αγνοούν τα δεδομένα, ανθίστανται στα δεδομένα εξαιτίας συναισθηματικών φραγμών ή σαφούς θρησκοληψίας. Αντιθέτως οι μηχανισμοί που προωθούν την εξέλιξη, χρειάζονται βεβαίως μελέτη και αποσαφήνιση. Δεν υπάρχουν εναλλακτικές θεωρίες για την εξέλιξη  που να μπορούν να ανθέξουν σε κριτική εξέταση. Επίσης συνεχίζουμε να μαθαίνουμε νέα και σημαντικά γεγονότα για τους εξελικτικούς μηχανισμούς.

 

Είναι αξιοσημείωτο ότι περισσότερο από έναν αιώνα πριν ο Δαρβίνος ήταν ικανός να διακρίνει τόσα πολλά για την εξέλιξη, χωρίς να έχει διαθέσιμα τα σημαντικά δεδομένα που ανακαλύφθηκαν έκτοτε. Η   ανάπτυξη  της γενετικής μετά το 1900 και ειδικά της μοριακής γενετικής τις τελευταίες δύο δεκαετίες, έχουν παράσχει σημαντικές πληροφορίες για την κατανόηση των εξελικτικών μηχανισμών.  Πολλά όμως πρέπει να αποσαφηνιστούν και πολλά πρέπει να μάθουμε ακόμη. Αυτό είναι που εμψυχώνει και εμπνέει κάθε άξιο επιστήμονα. Φανταστείτε ότι όλα ήταν απολύτως γνωστά και ότι η επιστήμη δεν είχε τίποτε περισσότερο να ανακαλύψει: Τι εφιάλτης θα ήταν!

 

Έρχεται σε αντίθεση η εξελικτική θεωρία με την θρησκευτική πίστη. Όχι δεν έρχεται, Διαπράττεται σφάλμα όταν συγχέεται η Αγία Γραφή με τα εισαγωγικά εγχειρίδια αστρονομίας, γεωλογίας, βιολογίας και ανθρωπολογίας. Μόνο αν οι συμβολισμοί ερμηνεύονται για να σημάνουν πράγματα που δεν είναι προορισμένοι να υποδηλώσουν, προκύπτουν φανταστικές και ασυμβίβαστες αντιθέσεις. Όπως ελέχθη και  προηγουμένως η σύγχυση οδηγεί σε βλασφημία καθώς ο Δημιουργός κατηγορείται για δολιότητα.

 

Ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές του αιώνα μας ο  Pierre Teilhard de Chardin, έγραψε τα ακόλουθα: «Είναι η εξέλιξη μια θεωρία, ένα νοητικό σύστημα ή μια υπόθεση; Είναι κάτι πολύ περισσότερο, είναι ένα γενικό αξίωμα στο οποίο όλες οι θεωρίες, όλες οι υποθέσεις όλα τα νοητικά συστήματα εφεξής υποκλίνονται και πρέπει να ικανοποιούν, προκειμένου να είναι κατανοητές και αληθείς.» Φυσικά, μερικοί επιστήμονες, καθώς και  μερικοί φιλόσοφοι και θεολόγοι διαφωνούν με μερικά μέρη της διδασκαλίας του Teilhard. Η αποδοχή της κοσμοαντίληψής του υπολείπεται από το να είναι καθολική. Δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι ο Teilhard  ήταν ένα ειλικρινής και βαθειά θρησκευόμενος άνθρωπος και ότι ο Χριστιανισμός ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος της κοσμοθεωρίας του. Επιπλέον στην κοσμοθεωρία του η επιστήμη και η πίστη δεν διαχωρίστηκαν από στεγανά, όπως συμβαίνει με πολλούς ανθρώπους. Αποτέλεσαν αρμονικώς συνυπάρχοντα μέρη της κοσμοθεωρίας του. Ο Teilhard ήταν ένας δημιουργιστής, ένας όμως δημιουργιστής που αντιλαμβανόταν ότι η Δημιουργία πραγματοποιήθηκε σε αυτό τον κόσμο, μέσω της εξέλιξης.

 

Mgr.Γεώργιος Παπαθανασιου PhD

Αρχιεπίσκοπος

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΗΣ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΉΣ ΕΠΟΠΤΕΙΑΣ

Στη θεωρία της σχετικότητας ,η εφαρμογή της μη ευκλείδιας γεωμετρίας σαν μέσο υπολογισμού και σκέψης ,μας οδήγησε στην απόφαση να υποστηρίξουμε την μέχρι τότε ισχύουσα άποψη πώς η ευκλείδια γεωμετρία αποτελεί μια καθαρή αφηρημένη μαθηματική θεωρία που περιγράφει βέβαια τον φυσικό χώρο ( sic !)
Ας πάρουμε λοιπόν τον G.Frege  . Αυτός θεωρούσε ότι τα αξιώματα της ευκλείδιας γεωμετρίας ,εκφράζουν  a priori αλήθειες  και ήταν αντίθετος με τον  Χίλβερτ,ότι αυτά  ορίζουν  έμμεσα τους όρους `'σημείο `' "ευκλείδια γραμμή "-ευκλέιδιο επίπεδο κ.ο.κ ( βλ.Φρεγκε  1971 σ 6-21 ).
Τώρα σε αυτή την καλωσυνάτη διαμάχη ,ποιές είναι οι αλήθειες και ποιά τα ψέμματα.Από την μια η στυγνή μαθηματική οντολογία και μέθοδος  και από την άλλη ο υπερ-ρεαλλιστικός πραγματισμός της φυσικής .
Για μένα βέβαια που είμαι παρασυρμένος από το κείμενο του Μπασελάρ στον Πουακαρέ  ( βλ.ΝΕΣ σελ.40-42 ),αποδέχομαι  ότι η  αντικειμενική σκέψη μπορεί να θεμελιωθεί σε εποπτικές αισθητικές ,ή οιονεί αισθητικές ,ικανότητες αναγνώρισης .
Και δυστυχώς για τους κακούς λύκους ,και τους αδαείς της σημερηνής εποχής ,αυτά συναντώνται  τούμπαλιν και πέραν.
 Το τόλμημα να εφαρμόσεις ,μια γεωμετρική εποπτεία στην οργανοποιία π.χ και για μένα αφορά την τέχνη της κιθάρας ,καθ'οτι κιθαρωδός και δή ακούσιος και άσχετος μπροστά στα θηρία της τέχνης συναντάς την εποπτεία στη κατασευή της θολωτής κιθάρας ,που §μελετήθηκε από τον φυσικό Γιάννη ( με δύο Ν) Κουκουρίγκο από το Σιδηροχώρι,και που κατασκευάσθηκε απο τον ίδιο και τον αδελφό του.Και πέρασε στα αυστυρά δάχτυλα του Μαέστρου Κώστα Τοσίδη,που μένεις μετέωρος αντιδρώντας στον θάνατο της γεωμετρικής εποπτείας ,από τους κατασκευαστικούς φονιάδες της εποχής μας .
Ο ηχος , η κατα γ-ανάλυση,οπλίζουν την ικανότητά μας  να έχουμε , και πάλι a priori γνώση της αλήθειας αυτών των αξιωμάτων-θεμελιώνεται τότε στην ικανότητά μας για ανα -στοχαστική ,...,αυτογνωσία και πιο συγκεκριμένα να τις αποδεχόμαστε μέσω ενός ηχο-αισθήματος ,παντού και ,....
Και η σχέση  Dx"=k/γ Ln(l-x ),βασική υπολογιστική σχέση ,και βερμπαλιστική για μένα που αρνήθηκα τη γραμμικότητα του παρονομαστή της βασικής σχέση του Γιάννη Κουκουρίγκου ,που μάταια προσπαθούσε να πείσει κάποιους λαιστριγόνες της μουσικής πώς εφάρμοσε την μαθηματική αντίληψη στη φυσική σε τέχνημα ( και ορίστε τον όρο αυτό ).
Επίσης για μένα ¨
1.από ορθολική ,εννοιολογική σκοπιά ,η συνέχεια του θολωτού  που είναι θύσσανοι μέσα στο θόλο ,είναι πρωταρχική και η κατευθυνση του ήχου παίρνει και περνά σε πολλαπλούς θυσάνους  και παίρνει τη μορφή μιας ανάλυσης ,μιας αποσύνθεσης ενός συνεχούς όλου.
2.Οι Wierstrass,Dedekind Cantor Hilbert και γιατί όχι ο Berkley,  απόδειξαν το παραπάνω σχολαστικά και υπερβατικά..
3.Το συνεχές  του Γιάννη έχει δομή.Μπορεί να αντιμετωπισθεί ώς συντιθέμενο από μη απαριθμήσιμα το πλήθος ,σημεία.
Συμπέρασμα ¨
Ενας συνεχής χώρος δεν κατασκευάζεται πλέον στη φαντασία αλλά ορθολογικά είναι κατασκευασμένος μέσω αξιωμάτων .
Ο Γιάννης  προσφέρει  ένα εικονίσιμο νόημα (1 ), η μετάβαση  από τη γεωμετρία στην άλγεβρα  και αντίστροφα για αυτόν σεβόμενος τις καρτεσιανές συντεταγμένες μα και την αναλυτική γεωμετρία ,αυτός την ολοκληρώνει ( αντ.παραγωγίζει )  με μια κίνηση προς την τοπολογία  σημειοσυνόλων ( ( point-set )  και βέβαια μέσα στον νατουραλισμό των πραγματικών αριθμών στις μετρήσεις του.
Σημείωση ,
Ο Χάρντυ αναφέρεται  πάνω στον διαφορικό συνετεστή και στην παραβατικότητα του Γιάννη να τον επαναπαραγωγίσει αναζητώντας το τέλειο ( βλ Hardy 1952 page 213 )
O καθαρός φορμαλισμός η μελέτη ,ή ανάλυση -σύνθεση του θολωτού ,πάνω στις καρτεσιανές καμπύλες ,και το πείραμα -κόπος ,έννοια -θάρρος και δοκιμή ,έφεραν το επιθυμητό για τους καλούς
 Και την ονομάτισαν  Zegnia

Δρ.Γιώργος Παπαθανασίου


Στοιχεία:
1.Frege ,G 1971 On the foundations of geometry and formal theory  of arithmetic  transl. E.Kluge,New Haven Conn : Yale University Press.
2. Hardy G.H 1952,A course of pure Mathematics Cambridge University

Ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης και η υπαρξιστική-περσοναλιστική θεολογία

Ο π. Ι. Ρωμανίδης λανθασμένα προσγράφεται, όπως υποστηρίζουν πολλοί μελετητές του, στην θεολογία της δεκαετίας του ’60, με την γνωστή προσωποκεντρική-υπαρξιστική διδασκαλία της. Υπήρξε μια εντελώς ιδιαίτερη περίπτωση της ελληνικής θεολογίας, και στην πραγματικότητα στάθηκε κριτικά απέναντι στα κυρίαρχα τότε ρεύματα του περσοναλισμού και του υπαρξισμού, που επηρέασαν και στον τόπο μας την θεολογική παραγωγή. Στο εξής θα προσπαθήσω να παρουσιάσω σύντομα τη σκέψη του, και να εξηγήσω που βρίσκονται, κατ’ εμέ, τα πλεονεκτήματά της.

                                                

Θα πρέπει να εννοήσουμε, ευθύς αμέσως, ότι το κλειδί του όλου στοχασμού του είναι ο τρόπος που προσεγγίζει την Παλαιά Διαθήκη, πράγμα που έχει μία ιδιαίτερη σημασία για την όλη ερμηνεία της ορθόδοξης θεολογίας. Ιδου πώς έχουν τα πράγματα: είναι κατ’ αρχάς γνωστό και αποδεκτό τοις πάσι, ότι το εβραϊκό πνεύμα (η «βιβλική σκέψη»), διαφοροποιείται σε απόλυτο βαθμό από τον αρχαιοελληνικό τρόπο του νοείν. Ο εβραϊκός Θεός είναι προσωπικός, αποκλείει την λατρεία οποιωνδήποτε άλλων θεών («μονοθεϊσμός»), είναι κατά την διδασκαλία του Ησαΐα «άγιος»[1] και ζητεί την πίστη σε Αυτόν, είναι «πηγή του ζώντος ύδατος»,  φορέας του «αγίου λόγου» Αυτού και αναζητητής εκάστης ψυχής[2], ενώ ακόμη εμφανίζεται ως δρων Υποκείμενο στην Ιστορία, παρεμβαίνοντας συνεχώς με νέες πράξεις και σύμβολα στην απολύτρωση του λαού Του (παράλληλα υποκρύπτεται στην εβραϊκή Βίβλο και ένα οικουμενικό μήνυμα). Ωστόσο, το ερώτημα είναι, πώς μπόρεσε τελικά να αναπτυχτεί το βιβλικό «πνεύμα» στον αρχαίο  Ισραήλ; 

Οι δυτικοί στοχαστές βρίσκονται εν προκειμένω σε αμηχανία. Αδυνατώντας να παραδεχτούν, ως επιστήμονες ιστορικοί, ότι κυριολεκτικά ο Θεός παρενέβαινε στην Ιστορία και μιλούσε στον  Μωυσή και τους Προφήτες, άρχισαν να διδάσκουν ότι τα πράγματα προσομοιάζουν κάπως με ό,τι συνέβη στην αρχαία Ελλάδα. Εμφανίστηκαν, δηλαδή, στον εβραϊκό λαό μεγάλοι αναμορφωτές, φωτισμένοι οραματιστές και ηθικολόγοι, πρώιμοι ορθολογιστές (του τύπου του αναμορφωτή της ηθικής Ομήρου[3]), που με τις μεγάλες «ενοράσεις» τους, τον ανθρωπιστικό, ας το πούμε έτσι, στοχασμό τους, άφησαν το πνεύμα τους να εξερευνήσει το υπαρκτό και να παραγάγει ένα μεγάλο όραμα. Μπόρεσαν να κρίνουν εποικοδομητικά τις προβιβλικές παραδόσεις, εμβάθυναν στα της εσωτερική ζωής του ανθρώπου, ανακάλυψαν εν γένει το «Πνεύμα». Οι ανακαλύψεις τους ήταν στην πραγματικότητα προοδευτικές  ενατενίσεις , στοχαστικής αποκλειστικά φύσεως, στην βαθύτερη φύση του Είναι. 

Πώς θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς αυτήν την προσέγγιση; Παρά τον ορθολογισμό της, στο μεγαλύτερο μέρος της ταυτίζεται με τον τρόπο που βλέπουν τα πράγματα οι υποστηρικτές της «analogia entis» (=αναλογία του όντος),κατά την οποία μεταξύ της ίδιας της μεταφυσικής πραγματικότητας, δηλαδή του Θεού, και του κόσμου (μαζί και του ανθρώπου), υφίσταται κάποια οντολογική ομοιότητα,  υπαρκτή μερική συνάφεια, «αναλογία». Η ίδια η Βίβλος βέβαια δεν ευνοεί καθόλου αυτήν την ερμηνεία[4], αλλά οι επιστήμονες ερμηνευτές αναγκάζονται στο σημείο αυτό να μιλήσουν, αντιφατικά, για μη βιβλικές προϋποθέσεις του βιβλικού πνεύματος. Αυτός είναι μάλιστα, από ιστορική άποψη, ο τρόπος σκέψης που προώθησε ως ένα βαθμό ο άγιος Αυγουστίνος, αναπτύχτηκε περισσότερο και σχεδόν αυτονομήθηκε στον σχολαστικισμό του Θωμά Ακινάτη (όπου αποδεικνύεται «έλλογα» ακόμη και η  ύπαρξη του Θεού), και τέλος ταυτίστηκε με την πεμπτουσία της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας, της οποίας τα μεγάλα συστήματα, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο κινούνται προς αυτήν την κατεύθυνση.[5]

Ωστόσο, αυτή η σχολή σκέψης πολεμήθηκε αρκετά νωρίς ακόμη και εντός του δυτικού κόσμου, εντός δηλαδή της Καθολικής Εκκλησίας, λόγω των αδιεξόδων της. Το πιο γνωστό παράδειγμα, γράφει ο π. Ρωμανίδης, αποτελεί ο Γουλιέλμος του Όκκαμ, με τον νομιναλισμό του, ο οποίος υποστηρίζει ότι δεν μπορούμε από την φιλοσοφία να ανιχνεύσουμε κάποια γνώση περί Θεού. Ο Όκκαμ επιτέθηκε στην μεταφυσική του Καθολικισμού, στα λεγόμενα πλατωνικά «αρχέτυπα», τις Ιδέες, την ύπαρξη των οποίων είχε υιοθετήσει δυστυχώς ο άγιος Αυγουστίνος, ως οργανικό στοιχείο μάλιστα του όλου κοσμοσυστήματός του (στην Ανατολή καταδικάστηκε νωρίς από Οικουμενική Σύνοδο η αντίληψη ότι υπάρχουν πράγματι οι πλατωνικές Ιδέες). 

Ο Όκκαμ, περαιτέρω, για να στηρίξει το χριστιανικό οικοδόμημα, στηρίχτηκε στην λεγομένη «αναλογία της πίστεως» (analogia fides»), κατά την οποία μπορεί κανείς να γνωρίσει τον Θεό αποκλειστικά από την Αγία Γραφή, την οποία και εξισώνει με την περί Αυτού Αποκάλυψη. Υποτίθεται, λοιπόν, ότι στα αγιογραφικά κείμενα, ο Θεός μας εξοπλίζει με μια μυστική δύναμη, κάποιο είδος και πάλι «ενόρασης», άλλου όμως τύπου, προκειμένου να διεισδύσουμε στη φύση της θείας πραγματικότητας και να θεωρήσουμε άμεσα τον Θεό. Ωστόσο, ακόμη και αυτή η αντίληψη είναι για την πατερική θεολογία απαράδεκτη, καθώς εξακολουθεί να υφίσταται αναλογία μεταξύ Ακτίστου Θεού και κτιστών όντων. Και πρέπει εδώ να πούμε ότι, πέρα από την ίδια την ανατολική θεολογία, αυτού του είδους η πεποίθηση έρχεται σε πλήρη αντίθεση με αυτό καθαυτό το βιβλικό πνεύμα, που, πράγματι, μιλά για τον Θεό ως κάτι τελείως υπερβατικό έναντι του κόσμου[6], ενώ οι διαδοχικές πράξεις και αποκαλύψεις Του (πχ ως φλεγόμενη βάτος, γνόφος  στο Σινά, λεπτή αύρα κλπ) δεν αναιρούν καθόλου αυτήν την υπερβατικότητά Του. Όσο πιο πολύ μαθαίνουμε γι’ Αυτόν, τόσο Αυτός κρύβεται: με άλλα λόγια η θεία Αυτοαποκάλυψη δεν είναι καθόλου κάποια εννοιολογική απογύμνωση του Θεού, όπως νόμισε ο Όκκαμ. 

                                           **********************

Αργότερα, την  «αναλογία πίστεως» αποδέχτηκε πλήρως ως μεθοδολογική αρχή της θεολογίας του ο Μαρτίνος Λούθηρος, ο οποίος μάλιστα ισχυρίστηκε ότι, όταν η Βίβλος λέγει «η πίστη σώζει», δεν εννοεί την (δια)νοητική πίστη της λογικής απόφανσης, αλλά την «ενδιάθετη» πίστη, αυτή που αποτελεί δώρο του Θεού στον άνθρωπο και εμφωλεύει στην καρδιά (εν προκειμένω σκέφτηκε σωστά, αλλά μέχρι εδώ μπόρεσε, κατά τον π. Ρωμανίδη, να καταλάβει το βιβλικό πνεύμα). Έχουμε πλησιάσει αρκετά πια τη φιλοσοφία: η θέση αυτή του Λουθήρου αποτελεί ταυτόχρονα και το βασικό σημείο εκκίνησης του φιλοσοφικού εγχειρήματος του Κίργκεγκωρ[7]. Ο τελευταίος, κατανοώντας πολύ καλά το αντιβιβλικό πνεύμα και των ισχυρισμών του Λουθήρου (του δόγματος δηλαδή «sola scriptura»), αντέδρασε σε ό,τι είναι γνωστό ως «mainstream προτεσταντισμός». Στο έργο του η πίστη, αντί να βοηθά τον άνθρωπο να διεισδύσει στα του Θεού, απλώς τον συντρίβει. Η πίστη αποβαίνει η μεγάλη παγίδα του υποκειμένου, καθώς αυτή διαρκώς δομικά αυτοαναιρείται. Την στιγμή που αρχίζει κανείς να νομίζει ότι εννόησε το θείο, ιδού που αυτό διαφεύγει, και το υποκείμενο μένει μόνο, γυμνό, εν αγωνία. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, λοιπόν, αναιρώντας υπαρξιακά, και ταυτόχρονα τραγικά, το αξίωμα της «analogia fides», που προσδιορίζει ταυτόχρονα και την ατομική, δική του εκδοχή του χριστιανισμού (εξ ου και η τραγικότητα του στοχαστή αυτού), φτάνει ο Κίργκεγκωρ στα υπαρξιστικά δόγματα. Τέτοια δόγματα είναι τα «η ύπαρξη προηγείται της ουσίας μου», «το άτομο είναι αυτό που εξίσταται από την ουσία του», «η πραγματική ύπαρξη είναι ολότελα αδιάφορη για την ουσία» κλπ[8] (Πρόκειται για ισχυρισμούς που θα αναπτυχθούν περαιτέρω ιδίως στον Σαρτρ, τους ασπαστήκαν ξένοι υπαρξιστές θεολόγοι, και υιοθετήθηκαν σε μεγάλο βαθμό από μέρος της θεολογίας του ’60).

                                      ***********************

Κατά την ορθόδοξη Θεολογία, λοιπόν, ο μόνος τρόπος για να αποφευχθεί οποιαδήποτε αναλογία μεταξύ Θεού και ανθρώπου, είναι να αποδεχτεί κανείς ότι Αυτός που μίλησε στον λαό του Ισραήλ και του αποκαλύφθηκε ως ο Θεός είναι στην πραγματικότητα ο Χριστός, και όχι ο Πατήρ. Ο μέλλων να ενσαρκωθεί Υιός, είναι Αυτός που εμφανίζεται, άσαρκος ακόμη, στους Προφήτες, και επιτρέπει με κτιστά ρήματα και νοήματα να μεταφερθεί η άκτιστη πραγματικότητα στον άνθρωπο[9]- ο αποφατισμός όμως, με την ορθόδοξη έννοια αυτού[10], δεν επιτρέπει να θεωρηθεί αυτή η μεταφορά του ακτίστου στο κτιστό ρήμα προϊόν αναλογίας. Το άκτιστο μπορεί να κοινωνεί με το κτιστό, το οποίο και υπερβαίνει κατά πάντα, «βιάζοντάς» το,  με μια ιερή, όχι εξουσιαστική βία, μεταμόρφωσης και πνευματικής ανόδου. Το κτιστό  μετέχει αληθινά στο άκτιστο, μεταστοιχειώνεται σε κάτι «πνευματικό», με την βιβλική έννοια (και όχι απλά «ψυχικό»), καθώς δύναται πράγματι να υποδεχτεί θαυμαστά το «ξένον», το «άλλον», που είναι ο Θεός («κίνησις υπέρ φύσιν»)[11]. Έτσι λοιπόν, ο άσαρκος ακόμη Χριστός, εμφανιζόμενος στην Παλαιά Διαθήκη, μεταμορφώνει δυναμικά τον άνθρωπο, ενώ, αντιθέτως, αν θεωρηθεί καταρχήν δυνατή μια κάποιας μορφής κοινωνία με τον Θεό καθ’ εαυτήν, έξω από το γεγονός του σαρκωθησομένου «Λόγου» (σε κάποια ουμανιστική, ορθολογική, ενορατική βάση), τότε θα υπάρξει θεολογικό πρόβλημα. Συγκεκριμένα, το γεγονός «Ενσάρκωση», θα θεωρηθεί απλώς ως το επιστέγασμα, και όχι η προϋπόθεση, μιας ήδη υφιστάμενης, και μάλιστα αυτοδικαίως, ipso jure, «κοινωνίας με τον Θεό», σύμφωνα ακριβώς με τις προϋποθέσεις της δυτικής θεολογίας .[12]

Το βιβλικό πνεύμα ωστόσο είναι σαφές. Ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο  ως μια εντελώς καινούργια πραγματικότητα, δίπλα, μάλλον έξω από Αυτόν,[13] ενώ παράλληλα αληθεύει ότι απολύτως καμία προϋπόθεση (λογική, συναισθηματική, κλπ), δεν δέσμευσε τον Θεό στο δημιουργικό Του έργο. Ως εκ τούτου, ο βιβλικός Θεός, ο Ζων Θεός της Παλαιάς Διαθήκης, που ήρθε σε επαφή, μίλησε με τον  Αδάμ και του γνώρισε τον εαυτό Του, διατηρεί εμφανιζόμενος όλη την ρεαλιστικότητα της πρωτογένειάς Του, τον υπαρξιακό δυναμισμό του ριζικά «Άλλου», που ξεπερνά οποιαδήποτε περί αυτού περιγραφική (πλατωνική ή «μυστική») ιδέα: είναι ο ίδιος ο Χριστός[14], ο περίφημος «της Μεγάλης Βουλής Άγγελος», που στέκει δίπλα στον Πατέρα ως «Σοφία» ή δημιουργικός «Λόγος» Αυτού[15]. Είναι ίδιος με τον Πατέρα, Ένας με Αυτόν, όπως υπαρξιακά προσεγγίζεται αυτό το «Εν» του Θεού  από τους Προφήτες, και όμως διαφορετικός από Αυτόν. Είναι ο θεοπτικός χαρακτήρας της παλαιοδιαθηκικής θεολογίας, που την κάνει να μην φοβάται καθόλου τις αντιφάσεις [16]. Και, ασφαλώς, ο αληθινός Θεός της Παλαιάς Διαθήκης, ο της Μεγάλης Βουλής Άγγελος-Γιαχβέ, δεν εμπίπτει σε καμία απολύτως διάκριση μεταξύ υπάρξεως και ουσίας Αυτού - όπως δευτερογενώς προέκυψε αυτή η διάκριση, για λόγους που ήδη εξηγήσαμε, στην υπαρξιστική φιλοσοφία.

 Στο σημείο αυτό είναι ανάγκη ωστόσο να κάνουμε τις εξής δύο παρατηρήσεις:

α )Δίχως το πρόσωπο του «Αγγέλου της Μεγάλης Βουλής», της «Σοφίας» του Πατρός, δεν νοείται εβραϊκό βιβλικό πνεύμα. Αν δεν υπήρχε η παρουσία της «Σοφίας», η Παλαιά Διαθήκη θα εξέπιπτε σε έναν απλό κοινωνιολογισμό, μαζί και νομικισμό-ηθικισμό: ο Θεός θα έδινε δηλαδή κάποιον νόμο στον άνθρωπο, θα τον τιμωρούσε αν δεν τον τηρούσε, και όλα θα τελείωναν εκεί. Θα έλειπε όχι απλώς ο μεσσιανισμός (που ούτως ή άλλως είναι υποτιμημένος στην Παλαιά Διαθήκη, όπως παρατηρεί τόσο εύστοχα ο π. Ρωμανίδης), αλλά ο κατ’ εξοχήν υπαρξιακός δυναμισμός της εβραϊκής Βίβλου, που μπορεί να φανεί ολοκάθαρα σε μια φράση τόσο σκανδαλώδη όπως «είπεν ο Κύριος τω Κυρίω μου, κάθου εκ δεξιών μου εως αν θω τους εχθρούς σου υποπόδιον των ποδών σου», ή  «Ο Θρόνος σου ο Θεός, εις τον αιώνα του αιώνος… δια τούτο έχρισέ σε ο  Θεός, ο Θεός σου έλαιον αγαλλιάσεως…»[17]. 

β )Είναι απολύτως σαφές ότι η ανάπτυξη του δόγματος της Εκκλησίας στηρίχτηκε σε εαυτήν τη ερμηνευτική αρχή. Αρκεί να ρίξει κανείς μια εντελώς πρόχειρη ματιά στα κείμενα των Καππαδοκών Πατέρων, και θα διαπιστώσει ότι η βασική επιχειρηματολογία υπέρ της θεότητας του Υιού, αντλείται παραδόξως από την Παλαιά Διαθήκη. Δίχως αυτήν την πατερική «εξήγηση», θα ήταν αδύνατον να διατυπωθεί το δόγμα - και δυστυχώς η δυτική θεολογία, με πρώτον τον άγιο Αυγουστίνο και πρωτοστάτη την σημερινή ακαδημαϊκή βιβλική «έρευνα», την αρνείται.

                                 ****************************

Μετά από αυτές τις δύο παρατηρήσεις, συνεχίζουμε την καθαυτό θεολογική ανάλυση: με την αριστοτελική σημασία του, λοιπόν, ο όρος «ουσία» είναι όντως αντιβιβλικός, και δεν αντιστοιχεί σε κάτι που αφορά την Αποκάλυψη του Θεού, όπως αυτός εμφανίστηκε στην Παλαιά Διαθήκη.  Τον χρησιμοποίησαν ωστόσο οι μεγάλοι Καππαδόκες Πατέρες, όπως εξηγεί ο π. Ρωμανίδης[18], για να αντιμετωπίσουν τους τότε αιρετικούς, ωστόσο, πολύ σύντομα, ο άγιος Διονύσιος, προκειμένου να υπογραμμίσει ότι δεν πρόκειται για την αριστοτελική ουσία, τον μεταμόρφωσε, σε «υπερουσία», ή ακόμη καλύτερα σε «ανώνυμο κρυφιότητα» κλπ. Για τους ίδιους τους Καππαδόκες, επιμένει ο π. Ρωμανίδης, ο όρος δεν δήλωνε κάτι πέρα από το άφατο, υπερβατικό περιεχόμενο της θείας ζωής[19], η οποία είναι μάλιστα κοινή και στα Τρία Πρόσωπα της Θεότητας. Δεν έχει έτσι το παραμικρό νόημα να πει κανείς, «ο Θεός εξέρχεται από την ουσία Του», όπως λέγουν οι υπαρξιστές, με την  έννοια δηλαδή «ο Θεός βγαίνει από την ανώνυμη κρυφιότητά Του, την υπερούσια, την άφατη θεία Του ζωή», γιατί ακριβώς αυτό το υπερβατικό περιεχόμενο από υπαρξιακή - και όχι υπαρξιστική - άποψη είναι ο Θεός. Το βιβλικό πνεύμα δεν ξεχωρίζει τον Θεό από την «ανώνυμη κρυφιότητα» Αυτού, το εσωτερικό Του περιεχόμενο, για να μιλήσουμε κατ’ αυτό τον τρόπο. Η υπερβατική θεία Ζωή, κατά τους Δικαίους της Παλαιάς Διαθήκης (που το βίωσαν υπαρξιακά[20]) είναι ο Ίδιος ο Θεός, πάρα το ότι υφίσταται βέβαια διάκριση Υποστάσεων. Γι’ αυτό άλλωστε και ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης, φθάνει να γράψει για τη θεία Ουσία τη φράση «…ης εστι τα πρόσωπα…».[21] 

Και είναι αυτό το βασικό συστατικό του βιβλικού πνεύματος που λείπει από τον υπαρξισμό. Άλλωστε, για το φιλοσοφικό αυτό κίνημα ο όρος «ζωή» είναι απλώς βιταλιστικός, σημαίνει εκφυλισμό της οντολογίας, και επιπλέον συνδέεται πάντα με την αναίρεση της ελευθερίας του υποκειμένου,  το οποίο ζει μόνο στην βαθμό που απομακρύνεται από την ουσιώδη «ζωή» του, και ξανοίγεται στην μηδενιστική αυτοδημιουργία.                  

Περαιτέρω, πρέπει να θυμηθούμε και το εξής: οι Πατέρες της Εκκλησίας είχαν να αντιμετωπίσουν εκείνη την εποχή, και όσους κακολογούσαν την χριστιανική πίστη για τριθεΐα. Η ενότητα, όμως, το «Εν» του Θεού δεν μπορούσε να υποστηριχτεί αλλιώς, παρά μιλώντας γι’ αυτήν την μία υπερούσια «ουσία», στην οποία μάλιστα (και όχι στα Πρόσωπα), αποδίδεται η θεία θέληση και οι ενέργειες. Αυτή η διδασκαλία, λοιπόν, ότι δηλαδή η θέληση αποδίδεται στη φύση, στην ουσία, καταργεί επίσης κάθε είδους υπαρξισμό, επειδή απλώς υπαρξισμός σημαίνει (νιχιλιστική) αυτοδημιουργία, στηριγμένη στην ιδιο-τροπία της μονάδας. «Δημιουργώ την ουσία μου», ακριβώς με την ελεύθερη θέλησή μου, και βολονταριστικά δημιουργώ και ηθική, ιδού το δόγμα του Σαρτρ.

Το περίεργο είναι ότι και στην ορθόδοξη ανθρωπολογία, παρόλο που η κοινή ουσία δεν είναι συγκεκριμένη (όπως στην θεότητα), αλλά νοείται αφηρημένα, ως το σύνολο των κοινών ιδιωμάτων των ανθρωπίνων προσώπων, και πάλι η θέληση προσγράφεται στην ουσία και όχι στην υπόσταση («φυσικό θέλημα»). Το πρόβλημα είναι τόσο μεγάλο, που μερικοί περσοναλιστές-υπαρξιστές θεολόγοι, καταλαβαίνοντας, δικαίως, την σημασία της θελήσεως για τον ορισμό του προσώπου, ανέπτυξαν την (φιλοσοφική κατά τον π. Ρωμανίδη) άποψη ότι είναι ο Πατήρ που θέλει, «γεννά» ελεύθερα (ο όρος όμως είναι παντελώς αδόκιμος, καθώς η «γέννηση» είναι υποστατικό ιδίωμα του Υιού») την Ουσία Του, αποτελεί την «αιτία» (για τον ίδιο λόγο και πάλι ακατάλληλος ο όρος) Αυτής, την οποία και μεταδίδει μετά στον Υιό και το Άγιο Πνεύμα. 

Προκειμένου να θεωρηθεί η άποψη αυτή ορθόδοξη, έπρεπε οπωσδήποτε να προβληθεί, έστω ως υπαινιγμός, πάνω σε κάποιον Πατέρα της Εκκλησίας –έχει υπάρξει και αυτή η ανεπιτυχής προσπάθεια, η οποία είναι αντίθετη στην σχετική θεολογία του π. Ρωμανίδη[22]. Αυτό το καταδεικνύουν λεπτομερέστερα οι μαθητές του, θεωρώντας την όλη επιχειρηματολογία φιλοσοφική και όχι πια θεολογική[23].

                                       *******************

Βρισκόμαστε σε ένα κομβικό σημείο προκειμένου να καταλάβουμε την σκέψη του π. Ρωμανίδη. Όλοι μας θεωρούμε, και δικαίως, ως υπέρτατο αγαθό την ελευθερία, η όποια, μετά τον υπαρξισμό, εξισώνεται όμως με την αυτοθεμελίωση, την αποδέσμευση ακόμη και έναντι του εαυτού, την φύση κλπ. Ωστόσο, όταν μιλάμε για τον Θεό, υπεισέρχεται παραδόξως, εκεί που δεν θα το περίμενε κανείς, και ο όρος «ανάγκη», που αφορά μάλιστα την ουσία Αυτού, αλλά και τα υποστατικά Του ιδιώματα.  Το θέμα ξεκινά με τον άγιο Αθανάσιο, που προσπαθεί να υπερασπιστεί την ομοουσιότητα του Υιού, από τους αρειανούς, που υποστήριζαν ότι υπάρχουν δύο δυνατές επιλογές: είτε ο Πατήρ θέλει ελεύθερα και γεννά τον Υιό, οπότε ο Υιός, ως  προϊόν ελεύθερης επιλογής του Θεού, είναι κτίσμα, είτε τον γεννά κατ’ ανάγκην, οπότε μήτε ο Πατήρ είναι Θεός. 

Ο άγιος Αθανάσιος λέγει ότι για να απαντήσουμε σωστά σε αυτό το ερώτημα, πρέπει να σκεφτούμε τα ίδια τα ουσιώδη, φυσικά ιδιώματα του Θεού, πχ την αγαθότητα: ο Θεός λοιπόν δεν είναι αγαθός κατόπιν ελεύθερης απόφασης και επιλογής, κάτι τέτοιο είναι ανόητο να το υποστηρίξει κανείς, ούτε βέβαια και είναι αγαθός «με το ζόρι», θέλοντας  και μη. Είναι κατ’ ανάγκην αγαθός, και εδώ έχουμε να κάνουμε με μια αναγκαιότητα φύσεως, όχι βίας. 

Είναι λάθος επίσης να πούμε ότι ο Πατήρ «γεννά» την ουσία Του, «αυτοπροσδιοριζεται», και κατόπιν κοινωνεί αυτήν την Ουσία στον Υιό και το Άγιο Πνεύμα. Ο Πατήρ  δεν είναι μάλιστα αίτιος ούτε καν του Εαυτού Του: κατ’ αυτόν τον τρόπο αποφεύγεται η τριθεΐα, ή έστω η υποτίμηση του Υιού και του Πνεύματος έναντι του Πατρός, η οποία είναι πια γεγονός στην ονομαζόμενη σύγχρονη «βιβλική θεολογία», που έχει μολύνει προπαντός τον προτεσταντισμό. Πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί στο πώς χρησιμοποιούμε ακόμη και την λέξη «αιτία» όσον αφορά τον Θεό: μπορεί πράγματι ο Θεός να είναι αίτιος του Εαυτού Του, κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει για κανένα συγκεκριμένο Πρόσωπο ως ιδιαίτερη Υπόσταση. Δεν ισχύει ασφαλώς για τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα, καθώς αίτιος Αυτών είναι ο Πατήρ, αλλά μήτε για τον ίδιο τον Πατέρα! Αυτή είναι η πατερική διδασκαλία. Τέλος, είναι λάθος να ισχυριστεί κανείς ότι ο Πατήρ γεννά «ελευθέρως» τον Υιό, γιατί αυτό θα σήμαινε ότι υπήρχε μια εποχή, ένας υπερβατικός έστω χρόνος, ή μια νοητή οντολογική τάξη, κατά την οποία ο Πατήρ δεν θα ήταν ακόμη Πατήρ, αλλά θα αναζητούσε την σχέση Του με τον Υιό. Πρόσωπο όμως χωρίς υποστατικό ιδίωμα δεν νοείται, και μια τέτοια «σκέψη» του Πατρός να αναζητά τον εαυτό του είναι τελείως αντιπατερική σύλληψη. Τα άγια Πρόσωπα λοιπόν της Θεότητας υπάγονται στην «ανάγκη», κατά τον Μέγα Αθανάσιο, των υποστατικών τους ιδιωμάτων, και έτσι καταπίπτει ο αρειανισμός. 

                                    ***********************

Δεν είναι δυνατόν να καταλάβουμε τον Θεό –πόσο όμορφα το τόνισε αυτό ο άγιος Αυγουστίνος! Ωστόσο, είναι ανάγκη να πούμε λίγα ακόμη πράγματα, για να εκθέσουμε εν προκειμένου την σκέψη του πατρός  Ρωμανίδη, ο οποίος θεωρεί ότι ακόμη και ο όρος «πρόσωπο» έχει περιορισμένη αξία στην ορθόδοξη θεολογία. Ο πρώτος λόγος σχετίζεται με το ότι, όπως είπαμε, συστατικό στοιχείο του προσώπου είναι η θέληση-ενέργεια, και αυτή στην ορθόδοξη θεολογία αποδίδεται στην κοινή ουσία, έστω και αν αυτή νοείται πάντα ως ενυπόστατη. Ο δεύτερος λόγος νομίζω ότι είναι ακόμη πιο σημαντικός:  το πρόσωπο λοιπόν κινείται πάντα στη βάση υποκείμενο – αντικείμενο, στη βάση έστω ενός (μεμερισμένου) «εγώ-συ». Και αυτό γιατί η ανθρώπινη ουσία είναι στην πραγματικότητα μεμερισμένη,  αποτελεί ένα «καθόλου», ένα «universale», μια αφηρημένη έννοια. Δεν μπορούμε πάρα να βλέπουμε στον άλλο στοιχεία αντικειμένου. Έτσι δυστυχώς έχουν τα πράγματα. Αντιθέτως, ο πατήρ Ρωμανίδης γράφει κάπου, ερμηνεύοντας ένα κείμενο του Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτη, ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει για τον Θεό, καθώς τα Τρία Άγια Πρόσωπα είναι τελείως διάφανα το ένα για το άλλο. Ασφαλώς ο Πατήρ δεν είναι Υιός, αλλα ο Υιός δεν αποτελεί καθόλου γι’ αυτόν τον λόγο αντί-κείμενο του Πατρός. Η ταυτότητα της ουσίας εξαφανίζει κάθε έννοια αντικειμένου στον Θεό, ο οποίος αποτελεί, με αυτήν την έννοια, αν το λέγω σωστά, το Υπέρτατο Υποκείμενο. Έτσι, λοιπόν, όταν λέμε, «ο Πατήρ αγαπά τον Υιό», δεν εννοούμε ότι υφίσταται απολύτως καμία σχέση υποκειμένου-αντικείμενου μεταξύ τους, λόγω της τελείας άλλωστε περιχωρήσεώς Τους (ως «Πρόσωπο» φαίνεται η «ad extra» εμφάνεια του Θεού). Να γιατί ο Θεός δεν είναι «πρόσωπο»[26], αλλά «Υποστάσεις»- και εδώ υφίσταται μια λεπτή διαφορά.

 Τελειώνουμε λέγοντας, ότι τα υποστατικά ιδιώματα, αντίθετα από την Ουσία, δεν κοινωνούνται, γι’ αυτό και ο όρος  «κοινωνία προσώπων» είναι στην ορθόδοξη θεολογία προβληματικός. Ακόμη και τα ανθρώπινα πρόσωπα, σε μερικό βαθμό, περιχωρούνται. 

                                    ****************************

Ο ρόλος που έχει η «πρωτογένεια» της θείας Αποκάλυψης έναντι οποιουδήποτε ανθρωπιστικού ή στοχαστικού στοιχείου, η σημασία που έχει ο όρος «ανάγκη» («φύσεως») ακόμη και για τον ίδιο τον Θεό, η αποσύνδεση επίσης της ζωής από το βιταλιστικό της περιεχόμενο, η θεώρηση της ελευθερίας ως κάτι που ενεργεί ο Θεός και όχι το αντίθετο, η άρνηση να αποδεχτούμε αυτοθεμελίωση ακόμη και εντός της  Θεότητας, η πλήρης κατάργηση της σχέσης υποκειμένου-αντικειμένου στον Θεό, και η πίστη τέλος σε ένα «ξέσπασμα» του κτιστού, που «υπέρ φύσιν» κινείται προς τον Δημιουργό του, όλα αυτά συνιστούν μια θεολογική ατμόσφαιρα κατά πολύ διαφορετική από την γνωστή μας υπαρξιστική θεολογία. Χωρίς να θέλω εδώ να προβώ σε αξιολογικές κρίσεις, συμπεραίνω ότι πράγματι βρισκόμαστε μπροστά σε ένα άλλο θεολογικό «παράδειγμα».

 

Σημειώσεις

[1] Β. Βέλλα, Θρησκευτικαί προσωπικότητες της Παλαιάς Διαθήκης, Έννοια, Αθήνα 2008, σελ.  258

[2] Θρησκευτικαί Προσωπικότητες…, σελ. 385-6

[3] Κατά τους ειδικούς στην αρχαία ελληνική θρησκεία, ο Όμηρος, πχ παρά την φαινομενική πιστότητά του στην ελληνική μυθολογία, κατ’ ουσίαν την παρωδεί και την υπονομεύει (βάζει λχ τον ίδιο τον Οδυσσέα να αφηγηθεί τις μυθικές περιπέτειές του, εγκαταλείποντας την πρωτοπρόσωπη αφήγηση, γιατί δεν θέλει να έχει ο ίδιος την ευθύνη για την εξιστόρηση τέτοιων τερατωδιών, ενώ παράλληλα φροντίζει όλα αυτά να εξιστορηθούν μεταξύ δύο σημαδιακών ύπνων του ήρωα, ώστε να φάνουν περισσότερο σαν ένα όνειρο, με ψυχοδυναμική αξία κλπ). 

[4] Στην εβραϊκή Βίβλο κυριαρχεί απολύτως η έννοια της υπερβατικότητας του Θεού, ο οποίος μάλιστα δεν έχει καν όνομα.  Όπως εξηγεί ο Δημήτρης Μαυρόπουλος, σε ένα πρόσφατο βιβλίο του, που συμπυκνώνει πατερική διδασκαλία πολλών αιώνων, ακόμη και το όνομα «Ο ων», που ο Θεός έδωσε στον Μωυσή, «δεν φανερώνει ακριβώς το όνομα του Θεού, αλλά τον τρόπο που υπάρχει στη σχέση με τον λαό του. Ο ‘‘ων’’ σημαίνει κατ’ αρχήν την πιστότητα του Θεού στις υποσχέσεις Του ,στην επαγγελία Του… Αν μάλιστα επιμείνουμε να αντλήσουμε ένα όνομα από την αποκάλυψη  στο Όρος Σινά, πιο κοντά θα είμαστε αν πούμε ότι το όνομα του Θεού είναι ‘‘εγώ ειμί’’. Με αυτήν την έννοια , για όποιον αναφέρεται στον Θεό, αναφέρεται στον ‘‘αυτός εστιν’’». (Ψαλώ τω Θεώ μου έως υπάρχω, Δόμος, Αθήνα 2014, σελ. 252).

[5] Όλα αυτά αποτελούν τις προϋποθέσεις της γνωστής σε όλους μας πια «μεταφυσικής», η οποία, αργότερα, όπως ήταν φυσικό, προξένησε μεγάλη αντίδραση στον ευρωπαϊκή σκέψη, η οποία και κορυφώθηκε στον 20ο αιώνα (πχ Wittgenstein).

[6] Κάθε αποκάλυψη του ίδιου του Θεού στον κόσμο στην πραγματικότητα δεν αφορά την γνώση της ουσίας Του.  Ερμηνεύοντας πχ το ψαλμικό «Κύριε ο  Θεός μου εμεγαλύνθης σφόδρα», ο Δημήτρης Μαυρόπουλος γράφει: «Το εμεγαλύνθης σφόδρα δεν είναι δηλωτικό αυξήσεως, δεν ήσουν μικρός και μεγάλωσες , αλλά είναι σημαντικό του αμέτρητου μεγέθους. ..Ποια μεγαλοσύνη; Κατά τι εμεγαλύνθης σφόδρα; Εμεγαλύνθη σφόδρα ο Κύριος κατά το ποσοστό που μπορώ να αντιληφθώ αυτήν την μεγαλοσύνη. Δεν ξέρω ποιος είναι ο Θεός, τι είναι ο Θεός, αυτό που βλέπω είναι η παρουσία του μέσα στη Δημιουργία  και αυτό είναι πολύ μεγάλο». (Ψαλώ τω Θεώ μου…, σελ. 275)  

[7] Η αναλογία μάλιστα της πίστεως, λόγω της παταγώδους πτώσης της  μεταφυσικής, κυριάρχησε, και κυριαρχεί απολύτως ως φιλοσοφικός ορίζοντας, με την έννοια έστω του «απόηχου», στην ευρωπαϊκή φιλοσοφία ακόμη και  σήμερα. Χωρίς αυτήν θα ήταν αδιανόητη η Φαινομενολογία, ο Χάιντεγκερ, η αποδόμηση.

8) Μ. Μακράκη, Η Φιλοσοφία του Kierkegaard, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 1983, σελ. 54 κ.ε.

9) Μητρ. Ιεροθέου Βλάχου,  Εμπειρική Δογματική π. Ι. Ρωμανίδη, Ι Μ Γενεθλίου Θεοτόκου, τομ. Α σελ. 321

10) π. Δ. Στανιλοάε, Η περί Θεού ορθόδοξη χριστιανική διδασκαλία, Αρμός, Αθήνα 2011, σελ. 7 κ.ε.

11) «Ο κόσμος είναι ετερούσιος προς τον Θεόν. Έτσι, αφού η περί του κόσμου βουλή του Θεού δεν είναι ούτε ένα υπόστρωμα ούτε μία ουσία, που λαμβάνει ύπαρξη ή αυτοολοκληρώνεται, αλλά απλώς κάτι που μετρά και επιστέφει το γίγνεσθαι ενός άλλου, η βουλή αυτή είναι δυνατόν να εκτελεσθή μόνον δια του κτιστού γίγνεσθαι. Κατά ταύτα λοιπόν η κτιστή πορεία δεν είναι μια εξέλιξις, ή μάλλον δεν είναι μόνον εξέλιξις. Ο σκοπός της δεν είναι να αναπτύξη μόνον ή να φανερώση τας εμφύτους ή φυσικάς έξεις, ή τουλάχιστον όχι μόνον αυτάς. Όμως προς τον σκοπόν αυτόν ο τελικός και ύψιστος αυτοπροορισμός της κτιστής μας φύσεως μεταβάλλεται εις ένα ισχυρόν ξέσπασμα, στόχος του οποίου είναι η υπερνίκησις του ιδίου του εαυτού της, δηλ. μία κατά τον όσιον Μάξιμον ‘‘κίνησις υπέρ φύσιν’’ ». (π. Γ. Φλορόφσκι, Ανατομία Προβλημάτων Πίστεως, Εκδ. Ρηγοπούλου, Θες/κη 1977, σελ. 46)

[12] Για την ορθόδοξη θεολογία δεν έχει απολύτως κανένα περιεχόμενο ο ουμανισμός, το ουμανιστικό αγαθό. Ερμηνεύοντας πχ τον στίχο «τον εμπιμπλώντα εν αγαθοίς την επιθυμίαν σου», στο πολύ ωραίο προαναφερθέν βιβλίο του, ο Δ. Μαυρόπουλος γράφει: «Ποιο είναι το κριτήριο της αγαθής επιθυμίας από τη μη αγαθή; Δε το ξέρουμε. Πασχίζουμε να μάθουμε ποια είναι η καλή επιθυμία και να την διακρίνουμε από την ιδιοτελή επιθυμία. Τελικά, καλή επιθυμία είναι να ποιώ το θέλημα του Θεού και κακή επιθυμία είναι να μην ποιώ το θέλημα του Θεού». (ό. π. σελ. 258). Με αλλά λόγια το θέλημα του Θεού είναι, σε έσχατη ανάλυση, η ψυχοδυναμική κινητήριος δύναμη της επιθυμίας, και δεν υπάρχει «καλή επιθυμία» καθεαυτήν, ανθρωπιστικής, ουμανιστικής προελεύσεως.

[13] π. Γ. Φλορόφσκι, Ανατομία Προβλημάτων…, σελ. 11

[14] Μητρ. Ιεροθέου Βλάχου, Εμπειρική Δογματική π. Ι Ρωμανίδη, ΙΜ Γενεθλίου Θεοτόκου, Λεβάδεια 2011, τομ Β σελ. 64 κε. 

[15] Εμπειρική δογματική…, Β σελ. 65

[16] Εμπειρική Δογματική…, Β σελ. 67.  

[17] Τελείως λανθασμένα μεταφράζεται ο στίχος αυτός, από μοντέρνους εκκοσμικευμένους ειδικούς, «ο θρόνος σου είναι θεϊκός», την οποία μετάφραση ελέγχει άλλωστε και η ραβινική γραμματεία. Ο Μητρ. Ιερεμίας Φούντας, ειδικός στην Παλαιά Διαθήκη, προτείνει γι’ αυτά τα θέματα το βιβλίο του μεταστραφέντος στον χριστιανισμό Dr. Brown, αρίστου γνώστη της ραβινικής γραμματείας “Answering Jewish objections to Jesus”,  μέρος του οποίου ευτυχώς είναι διαθέσιμο και στο διαδίκτυο.

[18] Εμπειρική δογματική…, Β σελ. 69 κε

[19] αυτόθι

[20] Ο ρόλος της θεοπτίας είναι άκρως σημαντικός στην θεολογία του π. Ρωμανίδη. Αυτή καθιστά την θεολογία υπαρξιακή, και όχι υπαρξιστική υπόθεση (στην ορολογία του π. Ρωμανίδη «εμπειρική»). (Εμπειρική δογματική…, Α 108 κε.)

[21] Στο έργο του «Πώς Τρία Πρόσωπα Λέγοντες…».

[22] «Όταν προστέθηκε και (ο όρος) ουσία, τότε (οι Πατέρες) είπαν ότι η ουσία δεν γεννάται εκ του Πατρός, ούτε εκπορεύεται εκ του Πατρός η ουσία, αλλ’ ο Πατήρ κοινωνεί την ουσία Tου στον Υιό δια της γεννήσεως και στον Άγιον Πνεύμα διά της εκπορεύσεως». (Εμπειρική Δογματική…, σελ. Β 84)

[23] Καθαρά θεολογική απάντηση στο ζήτημα αυτά αναπτύσσει ο Μητρ. Ιερόθεος Βλάχος (μαθητής του π. Ρωμανίδη, και επί τη βάσει της διδασκαλίας αυτού), σε διαδικτυακή ωστόσο αρθρογραφία, που ακόμη δεν έχει δει, από όσο γνωρίζω, την έντυπη μορφή.